Ποιο
είναι το μέλλον της Ηπειρωτικής Γλυπτικής;
Από τη μια μεριά έχουμε άριστους γλύπτες,
κι απ' την άλλη
μεριά έχουμε έλλειψη αντικειμένου.
Τάσος
Παπασταύρου
Την έκθεση των καταξιωμένων Γλυπτών και
Ζωγράφων, που δημιούργησε η Εταιρία Λογοτεχνών και Συγγραφέων
Ηπείρου, (με Επιμελήτρια την Άννα Δερέκα), στην Δωδώνη, (διάρκεια
έκθεσης 21 Σεπτεμβρίου - 2 Οκτωβρίου), προλόγισε ο τ. Δήμαρχος
Ιωαννιτών, Αρχιτέκτονας, Συγγραφέας Τάσος Παπασταύρος. Λόγος μεστός,
και σύντομος, από έναν γνώστη του αντικειμένου:
Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες, η έννοια «Ηπειρώτες
Γλύπτες», ήταν κενή περιεχομένου. Δεν υπήρχε απάντηση. Δεν μπορούσες
να απαντήσεις σ' ένα τέτοιο ερώτημα, έστω κι αν ανέτρεχες σε
παλιότερες εποχές, σε πολύ παλιές, στην αρχαία Ελλάδα ακόμη, στην
κλασική Ελλάδα. Όταν οι υπόλοιπη χώρα, οι άλλες πόλεις, έδιναν τα
αριστουργήματα του παγκόσμιου πολιτισμού, ένας Κόβας και ένας
Πραξιτέλης είχανε φιλοτεχνήσει τις Καρυάτιδες ή τις Αφροδίτες, ή
τους Ποσειδώνες στην Ήπειρο, στην περιοχή μας, νέκρα. Δεν έχει η
ιστορία να μας υποδείξει κάποιο έργο μεγάλης γλυπτικής, εκείνη την
εποχή.
Τάσος
Παπασταύρου
Μα θα μου πείτε: εδώ δίπλα στην Δωδώνη, δεν
έχουνε βρεθεί τόσα μικρά ειδώλια ή αγαλματίδια; Αυτά δεν αποτελούν
αυτό που εγώ χαρακτηρίζω ως μεγάλη γλυπτική. Ως εμβληματική
γλυπτική.
Κάτι πήγε να γίνει στην εποχή του Πύρου,
κυρίως, στους ελληνιστικούς χρόνους. Λίγο στην Άρτα στην Αμβρακία,
λίγο στην Αντιγόνεια, στη Βόρειο Ήπειρο, λίγο στη Δωδώνη, αλλά πάλι
δεν παραλάβαμε γλυπτική. Κάτι γλυπτικό που να χαρακτηρίζει αυτή την
εποχή ή τουλάχιστον το όνομα ενός γλύπτη. Και το 167 π.Χ. όταν πλέον
η Ελλάδα πέρασε στους Ρωμαίους, η υπόλοιπη Ελλάδα και στον Ελληνικό
χώρο και στον Ελλαδικό, συνέχισε την παραγωγή γλυπτικής. Εδώ,
ερημιά. Οι λεγεώνες του Αιμιλίου Παύλου ισοπέδωσαν την Ήπειρο, και
για πολλά χρόνια ήταν μια έρημη και άγρια χώρα.
Έφυγε, εν πάση περιπτώσει η Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία και μπαίνουμε στην περίοδο του λεγόμενου Βυζαντίου. Και
λέω του λεγόμενου, γιατί πρόκειται περί της Ανατολικής Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας, μια και όπως ξέρετε, η λέξη Βυζάντιο, αποδόθηκε σ'
αυτή την αυτοκρατορία, εκατό χρόνια μετά την πτώση της
Κωνσταντινουπόλεως. Κυριαρχεί η Ορθοδοξία. Για λόγους θρησκευτικής
ιδεολογίας, αποβάλλει και απορρίπτει την γλυπτική. Ακόμη και την
ζωγραφική. Τις αντικαθιστά την μεν γλυπτική με το ψηφιδωτό, τη δε
ζωγραφική με την αγιογραφία. Όμως, ούτε το ένα είναι ζωγραφική, ούτε
το άλλο είναι, αυτό που λέμε εμείς γλυπτική. Μετά τους ατέλειωτους
αιώνες της Βυζαντινής περιόδου, πέφτουμε ξαφνικά στα χέρια των
Οθωμανών. Πάλι μια απ' τα ίδια. Το Κοράνι απαγορεύει την απεικόνιση
σε μορφή αγάλακτος, ή ακόμη και τοιχογραφίας, προσώπων.
Και επί πλέον απαγορεύει όπως ξέρετε και τις αγιογραφίες. Η
παραγωγή συνεχίστηκε την τουρκοκρατία, σε επίπεδο μόνον αγιογραφίας,
απ' άκρου σ' άκραν.
Από την άλλη μεριά, είναι η εποχή, η άλλη
πλευρά, η άλλη αυτοκρατορία, η άλλη χριστιανική εκκλησία, η
ανατολική, παραδίδει τις Πιετά, τους Μωϋσήδες, αναδεικνύει έναν
Μιχαήλ Άγγελο. Και τόσους άλλους που έδωσαν άλλη πνοή και ώθηση στη
γλυπτική.
Ε, επιτέλους έφυγε η Οθωμανική αυτοκρατορία και
η Ελλάδα γίνεται ελεύθερο κράτος.
Η γλυπτική ξαναγεννήθηκε σ' αυτή τη χώρα. Προηγήθηκε γύρω στα
1800, μια κίνηση, δηλαδή, δίπλα εδώ στην Κέρκυρα, στη γειτονική μας,
από ορισμένους, από τρεις μάλιστα, σπουδαγμένους γλύπτες στην
Ιταλία. Ήτανε η πρώτη έκφραση νεοελληνικής γλυπτικής στον ελλαδικό
χώρο. Μετά το '21 και γενικότερα μετά το 1830, προέκυψε νέο ελληνικό
κράτος, νέα πρωτεύουσα, νέα οράματα και αναδεικνύονται πλέον μια
σειρά από μεγάλους νεοέλληνες γλύπτες, οι οποίοι άφησαν την σφραγίδα
τους κυρίως στην Αθήνα, αλλά και σε πολλές άλλες πόλεις της Ελλάδας.
Η Ήπειρος; Μηδέν. Αν εξαιρέσεις στα τέλη του 19ου
αιώνα, κάποια ταφικά μνημεία, στο δικό μας νεκροταφείο εδώ, που τα
υπογράφει ο Φιλιππότης ή κάποιες προτομές του Μπονάνου στα άνω
Σουδενά. Μεγάλοι γλύπτες. Γλύπτες Ηπειρώτες, δεν εμφανίζονται. Ε,
είπαμε και μεις, φταίει η τουρκοκρατία.
Το '13 γίνεται η απελευθέρωση. Μια απ' τα ίδια.
Δεκαετία του '20, δεκαετία του '30, στήνονται στην Ήπειρο αγάλματα
εμβληματικά. Όπως των Μπιζανομάχων το '36, όπως του Σκουφά στην
Άρτα, όμως είναι έργα ξένων καλλιτεχνών. Κανένα από ελληνικό χέρι.
Γίνεται κι ο πόλεμος, περνάει κι η Κατοχή και μόλις το 1947,
γεννιέται η Σύγχρονη Ηπειρωτική γλυπτική, μέσα στο κτίριο της
Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας, όταν ένας πρωτοετής φοιτητής, ο
Παύλος Βρέλλης, φτιάχνει μια σειρά προτομές από πηλό των καθηγητών
του και μια από μάρμαρο του Δεσπότη Σπυρίδωνα.
Ο Παύλος Βρέλλης λοιπόν, ο πρώτος Ηπειρώτης,
όχι μόνο Έλληνας, αλλά και διαχρονικός γλύπτης. Ο Παύλος Βρέλλης
έμεινε στα Γιάννινα. Ευτυχώς. Ο καθηγητής μου ο Νικόλαος
Μουτσόπουλος, στην Θεσσαλονίκη, στην αρχιτεκτονική, μου είπε «εσείς
στα Γιάννενα εκεί, είστε τρελοί». «Γιατί κ. καθηγητά;», «Έχετε έναν
Βρέλλη. Τον ξέρεις;», «Ε, τον ξέρω. Δάσκαλο τον είχα». Μου λέει «Τον
παρακαλάμε να 'ρθει να γίνει καθηγητής πλαστικών τεχνών, που έχει
χηρέψει η θέση, στην αρχιτεκτονική Θεσσαλονίκης και λέει ότι «εγώ
δεν φεύγω από τα Γιάννινα».
Ευτυχώς επαναλαμβάνω, που δεν έφυγε. Έγινε
καθηγητής στη Ζωσιμαία Σχολή και έβγαλε από τα χέρια του, αυτούς που
αποτελούν πλέον την χρυσή εποχή της Ηπειρωτικής Γλυπτικής. Τους
τέσσερις πέντε καθηγητές της Σχολής Καλών Τεχνών, τους οποίους είχε
μαθητάς. Τους οποίους προώθησε αυτός προς τη Σχολή Καλών Τεχνών και
όλοι τους ακολούθησαν τον κλάδο της γλυπτικής. Πήγε να προωθήσει και
μένα, έλεγε ότι ζωγραφίζω καλά, δυστυχώς, δεν τον άκουσα. Τι πέτυχα;
Οι συμμαθητές μου γίνηκαν δόξες, δοξασμένοι και φημισμένοι, και εγώ
έγινα απλώς ένας δήμαρχος μιας πόλεως, το οποίο δεν έχει ούτε το
όνομα της Δωδώνης.
Αυτή λοιπόν η γενικά που έβγαλε ο Παύλος
Βρέλλης, γέννησε μια σειρά από νέα παιδιά, από καινούριους γλύπτες,
οι οποίοι δημιούργησαν αυτό που ο Θάνος Χρήστου, λέει «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ
ΣΧΟΛΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ». Δύο σήμερα περιοχές της χώρας, η Τήνος και η
Ήπειρος εξακολουθούν να έχουν τις δικές τους σχολές της Γλυπτικής.
Το μέλλον όμως; Ποιο είναι το μέλλον της
Ηπειρωτικής Γλυπτικής;
Από τη μια μεριά έχουμε άριστους γλύπτες, κι απ' την άλλη μεριά όμως
έχουμε έλλειψη αντικειμένου. Η γλυπτική είναι μια ακριβή τέχνη. Και
όταν λέω γλυπτική, επαναλαμβάνω, εννοώ τη γλυπτική αυτή που αφορά
τους δημόσιους χώρους που είναι εμβληματική και χαρακτηρίζουν το
σημείο στο οποίο τοποθετούνται. Παραγγελίες από ιδιώτες, δεν μπορούν
να γίνουν. Το κράτος έχει προ πολλού, με τη στενή του έννοια, έχει
εγκαταλείψει τις καλλιτεχνικές ανησυχίες. Ποιος μένει; Η τοπική
αυτοδιοίκηση και οι φορείς. Πράγματι, η τοπική αυτοδιοίκηση κυρίως,
και άλλοι φορείς, έκανε ότι μπορούσε και κάνει. Όλη η Ήπειρος, το
κάθε χωριό, έχει τουλάχιστον από μία προτομή, ενός τοπικού ευεργέτη,
ενός τοπικού ήρωα, ενός πνευματικού ανθρώπου. Τα οποία όμως
περιορίζονται τα αντικείμενα, σε επίπεδο προτομής. Μεγάλα γλυπτά, τα
οποία αφήνουν ιστορία, λίγα μπορούν σήμερα να γίνουν. Αλλά και τα
μικρά και εδώ είναι ευθύνη των καθηγητών μας, δεν μπορούν να τα
φτάσουν αυτοί οι άνθρωποι, αυτά τα παιδιά, που έχουνε τόσο ταλέντο
και τόση όρεξη να δουλέψουν. Λέει ο πρόεδρος του μορφωτικού
συλλόγου, του τάδε χωριού «Να κάνουμε μια προτομή του τάδε δημάρχου
παλιού, που ήταν δέκα τετραετίες», «Να κάνουμε» λένε. «Ποιος θα μας
το κάνει;» Αμέσως το μυαλό τους πηγαίνει σ' αυτούς τους πέντε
καθηγητές. Με αποτέλεσμα να παίρνουν τις παραγγελίες όλες και οι
νέοι γλύπτες να μην μπορούν να έχουν πρόσβαση, έστω και σ' αυτό το
είδος της γλυπτικής, της προτομής.
Να λοιπόν η ευθύνη και της τοπικής
αυτοδιοίκησης κ. δήμαρχε και των φορέων των άλλων, αλλά και των
συμμαθητών μου, των φίλων μου καθηγητών, οι οποίοι έχουν γράψει
ιστορία και οι οποίοι δεν στερούνται παραγγελιών και μάλιστα πρέπει
να δώσουν πια την προσοχή τους, στην μεγάλη εμβληματική γλυπτική,
ώστε τον σπόρο που αυτοί έριξαν, να τον αφήσουν να καρπίσει και να
συνεχιστεί η μεγάλη πλέον, Ηπειρωτική Γλυπτική Σχολή.