Γ΄. Τα
‘Σχεδιάσματα’ Σολωμού και Πικάσο
Τους «Ελεύθερους
Πολιορκημένους» ο Σολωμός τους άφησε σε
τρία Σχεδιάσματα χωρίς να τελειώσει ποτέ ούτε ένα από αυτά. Τα
Σχεδιάσματα περιλαμβάνουν τόσο τους κύριους στίχους, όσο και τις παραλλαγές
τους που είναι μόνο κατά λίγο λιγότερες από τους βασικούς στην τελική τους
μορφή. Τα δυο πρώτα εμπεριέχουν και κείμενα σε πεζό λόγο. Στο
Γ΄ Σχεδίασμα, στις
παραλλαγές του έκτου αποσπάσματος
που το τιτλοφορεί «Ο
ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ» (είναι το μοναδικό απόσπασμα που διαθέτει τίτλο σε όλα τα
Σχεδιάσματα), ο Σολωμός
συμπεριλαμβάνει απόσπασμα των τριών 5-στιχων στροφών διαφορετικής μορφής σε
πολλά ταυτόχρονα επίπεδα: μάκρους στίχων, μέτρων και ρυθμών, τοποθέτησης
ομοιοκαταληξιών στις στροφές κτλ.. Κατά την
ταπεινή μου γνώμη, μπορούμε να υποθέσουμε, ότι ο ποιητής προσπάθησε να
ξεκινήσει Δ΄ Σχεδίασμα, χωρίς όμως
ούτε καν να το συνεχίσει. Να θυμίσω, ότι τους
«Ελεύθερους Πολιορκημένους» ο
Σολωμός τους έγραφε και τους διόρθωνε στη διάρκεια όλης της ζωής του από το
1826 και μετά.
Από τη
δική του μεριά ο Πάμπλο Πικάσο, σε χρονικό διάστημα τριάντα πέντε ημερών
έγραψε δεκάδες σπουδές που τις προόριζε για μια σύνθεση που τελικά της έδωσε
τον τίτλο «Γκερνίκα». Η Γκερνίκα για
τον Πικάσο ήταν ακριβώς ότι το Μεσολόγγι για
τον Σολωμό. Εξάλλου ένας από τους προτεινόμενους τίτλους των «Ε.
Π.» ήταν «Το Μεσολόγγι». Η
Γκερνίκα υ Λούνο, πόλη της
βόρειας Ισπανίας, είναι χτισμένη στις όχθες του ποταμού Πλένθια, κοντά στην
είσοδο του Βασκαϊκού Κόλπου. Υπήρξε η πρωτεύουσα του πριγκιπάτου της
Βισκάγιας και είναι ιερή πόλη για τους Βάσκους. Συμβολίζεται με μια γέρικη
βαλανιδιά, το δέντρο της Γκερνίκα, στον ίσκιο της οποίας συνεδρίαζαν και
αποφάσιζαν για τα του πριγκιπάτου οι σύμβουλοι της Βισκάγιας. Το 1937, η
πόλη των 17.000 κατοίκων (12.000 το Μεσολόγγι) βομβαρδίστηκε από γερμανικά
αεροπλάνα, σε συνεργασία με στρατεύματα του δικτάτορα και ναζιστή Φράνκο, με
αποτέλεσμα να σκοτωθούν περίπου 2.000 άτομα από τις γραμμές του άμαχου
πληθυσμού. Την τραγωδία της Γκερνίκα και της Ισπανίας προσπάθησε να
απαθανατίσει στο έξοχο έργο του ο Πικάσο. Από την 1η Μαΐου ως την
4η Ιουνίου 1937 ο Πικάσο φιλοτέχνησε
τη «Γκερνίκα»
για το ισπανικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης στο Παρίσι που έγινε το
σύμβολο της μάχης κατά του φασισμού. Πικάσο: «Εγώ
είμαι με το μέρος της ειρήνης ενάντια στον πόλεμο». «Ο ταύρος αναπαριστά τη
βαναυσότητα, το άλογο το λαό. Ναι, σε αυτό το έργο χρησιμοποίησα σύμβολα,
αλλά δεν το έκανα και στους άλλους πίνακες».
«Ο κόσμος πρέπει να μάθει με
κάθε λεπτομέρεια τις πράξεις ακραίας θηριωδίας, θύμα των οποίων υπήρξε ο
βασκικός λαός».
Οι
σκληροί αγώνες για τη δημοκρατία στην Ισπανία ανέδειξαν αυτόν τον Εμφύλιο σε
γεγονός παγκόσμιας εμβέλειας μέσα από την άγρια επιθετικότητα των δυνάμεων
του άξονα και την ‘πρόβα τζενεράλε’ τους για
τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο.
Βασιζόμενος σε πλήθος σπουδών και παραλλαγών, ο Πικάσο συνθέτει τέσσερα
‘σχεδιάσματα’ του έργου του για να προχωρήσει στην σύνθεση του τελικού και
οριστικού – τη γνωστή σε όλους «Γκερνίκα», η οποία διαθέτει τυπικά και ουσιαστικά πλαίσιο, ώστε να
θεωρείται (και να είναι) σε όλα τα επίπεδα πλήρως ολοκληρωμένη.
Ποια τα
κοινά σημεία ανάμεσα στο Μεσολόγγι του 1824 – 26 και τη Γκερνίκα του 1937
(Ισπανία του 1937 – 1939) ;
Άγριος και άνισος σε έμψυχες δυνάμεις, σε στρατιωτικό υλικό και εφεδρείες
παντός είδους πόλεμος μεταξύ των δυνάμεων της
ωμής βίας, από τη μια μεριά, της ειρηνικής ζωής από την άλλη· των κατακτητών
και των υπερασπιστών της πατρίδας τους με εκατόμβες θυμάτων από τη μεριά του
άμαχου πληθυσμού· κύμα φιλελλήνων και διεθνών φιλο-ισπανικών, δημοκρατικών
ταξιαρχιών. Οι Οθωμανοί σε συμμαχία με τους Άραβες της Αιγύπτου και με τη
βοήθεια των μοναρχικών δυνάμεων της Ευρώπης στην Ελλάδα έκριναν την έκβαση
της πολιορκίας του Μεσολογγίου· η πολεμική μηχανή της χιτλερικής Γερμανίας
και της φασιστικής Ιταλίας στην Ισπανία με τις δυνάμεις του εγκάθετού τους
στρατηγού Φράνκο αποφάσισαν την κατάληξη των πολεμικών συγκρούσεων στη
Γκερνίκα και τη δημοκρατική Ισπανία στη δεκαετία του 1930. Ιστορικά γεγονότα
ενέπνευσαν και το Σολωμό στη συγγραφή των «Ε. Π.», και τον Πικάσο στη σύνθεση της
«Γκερνίκα».
Η εσωτερική, αλλά και η εξωτερική συγγένεια των καταστάσεων ως ένα βαθμό
προκαθόρισε τόσο την επιλογή των θεμάτων, όσο και την καλλιτεχνική μέθοδο
που ακολούθησαν κατά την αναπαράσταση της κεντρικής ιδέας δυο σημαντικότατων
έργων: στην ποίηση του 19ου και στη ζωγραφική του 20ου αιώνα.
«Σχεδίασμα
Α΄:
«Το χάραμα επήρα
Του ήλιου το δρόμο,
Κρεμώντας τη λύρα
Τη δίκαιη στον ώμο,-
Κι απ’ όπου χαράζει
Ως όπου βυθά,
Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον
από τούτο το αλωνάκι.»
«Σχεδίασμα
Β΄(Β΄ και Γ΄ για τον Πικάσο).»:
Ολίγο φως και μακρινό σε μέγα σκότος κι έρμο.
Κι όπου η βουλή τους συμφορά, κι όπου το πόδι χάρος.
Σε βυθό πέφτει από βυθό ως που δεν ήταν άλλος·
Εκείθ’ εβγήκε ανίκητος.
Ω γη……………………………………………….
Ο Ουρανός σε προσκαλεί κι η Κόλαση βρυχίζει
(«Σχεδίασμα
Δ΄»;)
Σε γη, σε κύμα, σε γιαλό,
Νε ρόδο με γιοφύλλι,
(Πόδι, Κυρ Έρωτα, χρυσό)
Τώρα που έστησε χορό
Με τον ξανθόν Απρίλη.
«Σχεδίασμα Γ΄
(Ε΄για
τον Πικάσο). Τελικό για τους
δύο»:
1
Μητέρα, μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα,
Κι αν στο κρυφό μυστήριο ζουν πάντα τα παιδιά σου
Με λογισμό και μ’ όνειρο, τι χάρη έχουν τα μάτια,
Τα μάτια τούτα, να σ’ ιδούν μες στο πανέρμο δάσος,
Που ξάφνου σου τριγύρισε τ΄ αθάνατα ποδάρια
(Κοίτα) με φύλλα της Λαμπρής, με φύλλα του Βαϊώνε!
Το θεϊκό σου πάτημα δε άκουσα, δεν είδα,
Ατάραχη σαν ουρανός μ’ όλα τα κάλλη πό
’χει,
Που μέρη τόσα φαίνονται και μέρη ’ναι κρυμμένα·
Μ’ αυτούς τους 12
στίχους ο Σολωμός αρχίζει το Γ’
Σχεδίασμα· είναι
χωρίς καμιά επιφύλαξη ότι ομορφότερο, ότι ουσιαστικότερο μας κληροδότησε ο
μεγάλος μας ποιητής· συνιστά μία από τις υψηλότερες κορυφές που αξιώθηκε να
ανεβεί η ελληνική ποίηση. Ώς
σήμερα.
Εννοείται, ότι τα μηνύματα που εξέπεμψαν άμεσα στην
εποχή τους και εκπέμπουν στα χρόνια μας
τα δύο κείμενα της τέχνης και του πολιτισμού, του Σολωμού και του
Πικάσο, είναι, εν μέρει, διαφορετικά· αλλά σε ένα υψηλότερο και
εσωτερικότερο επίπεδο συμπίπτουν χωρίς να εξισώνονται. Εκείνο που τα βάζει
δίπλα –δίπλα είναι η καλλιτεχνική μέθοδος που ακολούθησαν και οι δυο για τη
σύνθεση έργων υψηλής ποίησης και υψηλής ζωγραφικής τέχνης. Και η πλήρης
αντιστοιχία Μεσολογγίου και «Ελεύθερων Πολιορκημένων» του Σολωμού, Γκερνίκας
και «Γκερνίκας» («Γκουέρνικας») του Πικάσο. Στον ίδιο βαθμό και τα δύο
κείμενα αναδεικνύονται ως έργα αξεπέραστου κάλλους, αισθητικής δύναμης και
χρονικής διάρκειας. Στον αιώνα τον άπαντα.
Γι’ αυτό και με τόση αμεσότητα και δραστικά μιλούν στην
καρδιά και στο νου των σημερινών αναγνωστών και θεατών.
ΥΓ. Οι
προσεγγίσεις ‘σχεδιασμάτων’ ποίησης και ζωγραφικής δεν εξισώνει κυριολεξίες
νοημάτων.
Πεδινή Ιωαννίνων, 25
Μαρτίου 2014