200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ
ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ
ΚΑΙ
ΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗ ΕΞΟΔΟ.
Οι «Ελεύθεροι
πολιορκημένοι» του Διονύσιου Σολωμού:
η ποιητική τοιχογραφία της επανάστασης του 1821•
Η
ελληνική ψυχή στα όρια της αντοχής και σε αθάνατους στίχους».
Το πρόβλημα που αντιμετωπίζει κάθε ομιλητής, όταν
το ακροατήριό του δεν το αποτελούν μόνο φοιτητές ή επιστήμονες, είναι αν
πρέπει να μιλήσει ‘δημοσιογραφικά’ ή καθαρά ‘φιλολογικά’. Εγώ προτίμησα
το ‘μικτό, αλλά νόμιμο’, κατά διατύπωση του ίδιου του Σολωμού.
Ι.
Πώς ακριβώς και πότε άρχισα την ενασχόλησή μου
με το Σολωμό;
Το 1957 με την απόφαση να υλοποιήσω μια ιδέα που
όλο και περισσότερο με κυρίευε, από την Τασκένδη έστειλα αίτηση στο
Υπουργείο Ανώτερης και Ανώτατης Παιδείας τής ΕΣΣΔ στη Μόσχα με την
παράκληση να μου επιτραπεί η μετεγγραφή στο Πανεπιστήμιο τού
Κιέβου για να συνεχίσω τις σπουδές με
επιπρόσθετο πρόγραμμα: ταυτόχρονα με τη Ρωσική λογοτεχνία και
γλώσσα, να σπουδάσω Ουκρανική λογοτεχνία και γλώσσα. Επειδή όμως δεν
έπαιρνα απάντηση, έστειλα και δεύτερη αίτηση με το ίδιο περιεχόμενο.
Τέλη Αυγούστου παίρνω απαντήσεις και στις δυο αιτήσεις μου: στην πρώτη
θετική, στη δεύτερη αρνητική. Σκίζω τη δεύτερη, κόβω εισιτήριο για την
πρωτεύουσα της Ουκρανίας και παρουσιάζομαι στο πανεπιστήμιο του Κιέβου,
όπου και εγγράφτηκα στο 4ο έτος της Φιλολογικής Σχολής. Σε λίγες μέρες
με πλησίασε ο κλασικός φιλόλογος και νεοελληνιστής καθηγητής Αντρέι
Μπελέτσκι και με παρακάλεσε να κάνω προφορικές ασκήσεις της γλώσσας μας
στους 14 φοιτητές τού νεοσύστατου Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας.
Ο καθηγητής με κάλεσε σπίτι του, όπου με εξέπληξε η τεράστια βιβλιοθήκη
με τις χιλιάδες ελληνικών βιβλίων. Ζήτησα την άδεια να μελετώ ελληνική
λογοτεχνία σπίτι του. Μου την έδωσε. Καρπός αυτών των μελετών, στα δυο
τελευταία χρόνια πριν το πτυχίο, ήταν η δημοσίευση σε λογοτεχνικά
περιοδικά της χώρας πάνω περί τα 40 άρθρα για τη Νέα Ελληνική
Λογοτεχνία, με προτίμηση την ποίηση. Την ίδια όμως χρονιά, το 1957, η
Φιλολογική Σχολή του Πανεπιστημίου οργάνωσε βραδιά, αφιερωμένη στα 100
χρόνια από το θάνατο του Σολωμού. Κλήθηκα να κάνω (και έκανα) την
ομιλία, ενώ πρωτοετείς φοιτητές τού Τομέα απήγγειλαν ποιήματα του
Σολωμού.
Η «Φιλολογική Εφημερίδα» της Ουκρανίας
δημοσίευσε την εισήγησή μου για το Σολωμό. Η συστηματική ενασχόληση με
την ελληνική λογοτεχνία και οι άριστες επιδόσεις στις πανεπιστημιακές
μου σπουδές (τελείωσα τα πέντε χρόνια των σπουδών στα πανεπιστήμια
Τασκένδης και Κιέβου με άριστους βαθμούς και με διάκριση, αφού δεν είχα
ούτε ένα Λίαν Καλώς), αποφάσισαν τις περαιτέρω μεταπτυχιακές σπουδές στο
Ινστιτούτο Παγκόσμιας Λογοτεχνίας, στη Μόσχα: έδωσα εισαγωγικές
εξετάσεις σε τέσσερα μαθήματα και πέτυχα. Το θέμα της διδακτορικής
διατριβής μου ήταν «Η ζωή και το έργο του Σολωμού». Την ημέρα της
υποστήριξης τής διατριβής, το αντεπιστέλλον μέλος της ΑΕ της ΕΣΣΔ,
καθηγήτρια πανεπιστημίου Άννα Γελιστράτοβα, πριν ανεβεί στο βήμα,
μοίρασε στα μέλη της Εισηγητικής Επιτροπής βιβλίο των 184 σελίδων με
στίχους του Σολωμού, μεταφρασμένους στα Ρωσικά. Η επιμέλεια του τόμου, η
επιλογή των στίχων, η κατά λέξη μετάφρασή τους, οι υποδείξεις για τη
μορφή τους, όπως το μάκρος των στίχων, τα μέτρα, οι ρυθμοί, οι ρίμες
κ.ά, καθώς και ο Πρόλογος ήταν δικά μου. Το μόνο που υπήρχε ως τότε στη
ρωσική βιβλιογραφία, ήταν ένα μικρό σημείωμα για το θάνατο του Σολωμού,
δημοσιευμένο σε λογοτεχνικό περιοδικό της Αγίας Πετρούπολης, το 1857. Να
σημειώσω, ότι τα 10.000 αντίτυπα της συλλογής εξαντλήθηκαν σε 15 μέρες.
Στην Ελλάδα συνέχισα τη μελέτη της σολωμικής
κληρονομιάς και δημοσίευσα μελέτες των 40 περίπου σελίδων, ενώ ως το
Πάσχα δημοσιεύεται άρθρο των
30 περίπου σελίδων στο περιοδικό «Η ΦΗΓΟΣ».
ΙΙ.
Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΩΝ
‘ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ’
ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΚΑΙ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ
Ή
Η
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΙΣΧΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ
Οι Ε.Π. του Σολωμού
θεωρούνται (και είναι) ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα στην ποίηση•
δηλαδή ως προς τις εθνικές, αισθητικές, φιλοσοφικές, πολιτικές
και κοινωνικές ιδέες που εκφράζουν, τα μηνύματα που εκπέμπουν
ώς τις μέρες μας.
Για τη σχέση ποίησης και πολιτικής μιλάει ο ίδιος ο
Σολωμός στους Στοχασμούς του που τους προτάσσει στο Ποίημα και γράφει
σχετικά: Η ασώματη ψυχή των Ε.Π., «αφού σωματοποιηθεί εις τα όργανα
καιρού, τόπου, εθνικότητας, γλώσσας, με τους διαφορετικούς στοχασμούς,
αισθήματα, κλίσεις κ.ά. (ας γίνει ένας μικρός σωματικός κόσμος ικανός να
τη φανερώσει) – την ψυχή -
Σε βυθό πέφτει από βυθό ώς που δεν ήταν άλλος
Εκείθ’ εβγήκε ανίκητος•
Κοίταξε να σχηματίσεις βαθμηδόν ωσάν μίαν
αναβάθρα από δυσκολίες, τες οποίες θα υπερβούν εκείνοι οι Μεγάλοι, με
όσα οι αίσθησες απορουφούν από τα εξωτερικά, τα οποία ή τους τραβούν με
τα κάλλη τους, ή τους βιάζουν με την ανάγκη και με τον πόνο, έως εις την
βεβαιότητα του θανάτου, αλλά εξαιρέτως με την ενθύμηση της περασμένης
δόξας. Όλα αυτά, όσο μεγαλύτερα είναι και πλέον διάφορα, εις τόσο
υψηλότερο στυλοπόδι σταίνουν την Ελευθερία, μεστήν από το Χρέος, δηλαδή,
απ’ όσα περιέχει η Ηθική, η Θρησκεία, η Πατρίδα, η Πολιτική κ.ά.».
«Κάμε ώστε ο μικρός κύκλος, μέσα εις τον οποίο
κινείται η
πολιορκημένη πόλη, να ξεσκεπάζει εις την
ατμοσφαίρα του τα μεγαλύτερα συμφέροντα της Ελλάδας, για
την υλική
θέση, οπού αξίζει τόσο για εκείνους οπού θέλουν να τη βαστάξουν, όσο για
εκείνους που θέλουν να την
αρπάξουν,- και για την ηθική θέση, τα μεγαλύτερα
συμφέροντα της Ανθρωπότητος. Τοιουτοτρόπως η υπόθεση δένεται με το
παγκόσμιο σύστημα. […]
Ας φανεί καθαρά η μικρότης του τόπου και ο σιδερένιος
και ασύντριφτος κύκλος οπού την έχει
κλεισμένη. … από τη μικρότητα του τόπου, ο οποίος
παλεύει με μεγάλες ενάντιες δύναμες, θέλει έβγουν οι Μεγάλες Ουσίες».
Τα μεγαλύτερα συμφέροντα της Ελλάδας, για τη
υλική θέση οπού αξίζει τόσο για εμάς τους Έλληνες, όσο και για
εκείνους που θέλουν να την
αρπάξουν, διακυβεύτηκαν πολλές φορές στην ιστορία μας. Ποιοι θέλησαν να
αρπάξουν την υλική θέση της
πατρίδας μας; Στην εποχή του Σολωμού ήταν:
Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, βόλι Τουρκιάς, τόπ’
Άγγλου!
Πέλαγο μέγα πολεμά, βαρεί το καλυβάκι•
Κι αλιά! σε λίγο ξέσκεπα τα λίγα στήθια μένουν•
Βρεθήκαμε πολιορκημένοι από ισχυρότατες ενάντιες
και σκοτεινές δυνάμεις το 1940-41 και το 1941-45. Ας ακούσουμε τι λέει ο
Ελύτης στο εξαίσιο έργο του Άξιον Εστί:
Από το διάλογο λοχία Ζώη και Λευτέρη (ο ίδιος ο
Λευτέρης θα είναι και στο Τρίτο Ανάγνωσμα, δηλαδή, στην Εθνική
Αντίσταση) στο μέτωπο του ιταλοελληνικού πολέμου, ξεχωρίζω τα λόγια του:
«Αυτά που δεν αγαπά κανείς, αυτά, λοχία μου, να φοβάται, τι τά ’χει
από τα πριν χαμένα κι ας τα σφίγγει όσο θέλει απάνω του. Αλλά τα
πράγματα της καρδιάς τρόπος δεν είναι να χαθούν, έννοια σου, και γι’
αυτά οι εξορίες δουλεύουν. Αργά – γρήγορα κείνοι που
είναι ναν τα βρουν, θα τα βρουν». Πάλι ρώτησε ο λοχίας ο Ζώης: «Και
ποιος λες τάχα τού λόγου σου θαν τα βρει;» Τότε ο Λευτέρης, αργά,
δείχνοντας με το δάχτυλο: «Εσύ κι εγώ κι ό,τι άλλο δείξει, αδερφέ μου, η
ώρα τούτη που μας ακούει».
Δυο τα στρατόπεδα και στην κατοχή: από τη μια μεριά
«αρματωμένοι από πάνου ως κάτου με τις μπούκες χαμηλά, στραμμένες
κατά το μπουλούκι. Και μεγάλος φόβος έπιανε τα παιδιά, επειδή τύχαινε,
σχεδόν όλα, να κατέχουν κάποιο μυστικό στην τσέπη ή στην ψυχή τους. Αλλά
τρόπος άλλος δεν ήτανε, και χρέος την ανάγκη κάνοντας, λάβανε θέση στη
γραμμή, και οι άνθρωποι με το μολύβι στην όψη, το άχερο στα μαλλιά και
τα κοντά μαύρα ποδήματα, ξετυλίξανε γύρω τους το συρματόπλεγμα».
Στο στρατόπεδο των ναζί ήταν και οι ντόπιοι προδότες: οι συνεργάτες τους
– Ράλληδες, ‘ταγματαλήτες’, μπουραντάδες κ.λ.
Σήμερα, περίπου 200 χρόνια μετά τους
Ε.Π. του Σολωμού και 70 από το 1940 - 1944, τι έχουμε;
ΕΕ – ΔΝΤ – ΝΑΤΟ – ΗΠΑ με τις αμερικανικές βάσεις
στη χώρα μας. Που ούτε σκέφτεται κανείς να τις ξηλώσει, στο διάτανο! Μας
έχουν πιάσει από το λαιμό και για να μας κατακτήσουν ολοκληρωτικά και
για καιρό, μας έδεσαν πιστάγκωνα με τα καταραμένα Μνημόνια. Και λέω ότι
σήμερα είμαστε πολύ χειρότερα, γιατί με τους δανειστές μας
συμπαρατάχτηκαν και οι μνημονιακές δυνάμεις, όλες οι μεταπολιτευτικές
κυβερνήσεις.
Ελεύθεροι Πολιορκημένοι
και σήμερα μόνο οι Έλληνες που αντιστέκονται πεισματικά στα αρπακτικά
σχέδια ξένων και ντόπιων υπηρετών τους. Αν τότε ο Σολωμός, περιγράφοντας
την κατάσταση των Ελλήνων στο πολιορκούμενο Μεσολόγγι την ώρα της εξόδου
έγραψε:
Τουφέκια τούρκικα σπαθιά!
Το ξεροκάλαμο περνά.
σήμερα είμαστε χωρίς καν ξεροκάλαμο. Κι όταν
αντιστεκόμαστε, όσοι αντιστεκόμαστε σήμερα (αύριο θα είμαστε πολύ
περισσότεροι), είτε μας βρίζουν κάθε φορά με καινούρια επίθετα είτε
μπαίνουν σε δράση τα γκλομπς και τα χημικά. Τελικά όμως ποτέ δεν τους
πέρασε: το ξεροκάλαμο (θα το βρούμε) πάντα νικούσε. Θα νικήσει
και σήμερα.
Χρέος μας, λέω, να ξαναδιαβάσουμε τους
Ε.Π. από τη σκοπιά του σήμερα. Και δεν τραβούμε από τα
μαλλιά το Σολωμό, γιατί πολιτικά μας συμφέρει. Είμαστε και σήμερα, όπως
στην εποχή του Σολωμού,
« η πολιορκημένη πόλη» που αποκαλύπτει « τα
μεγαλύτερα συμφέροντα της Ελλάδας, για τη
υλική θέση, οπού αξίζει τόσο για εκείνους οπού θέλουν να τη
βαστάξουν, όσο για εκείνους που θέλουν να την
αρπάξουν»• όταν κρίνονται «τα μεγαλύτερα συμφέροντα της
Ανθρωπότητος» και «Τοιουτοτρόπως η υπόθεση δένεται με το
παγκόσμιο σύστημα» φαίνεται «καθαρά η μικρότης τού τόπου και ο
σιδερένιος και ασύντριφτος κύκλος οπού την έχει
κλεισμένη. […] Από τη μικρότητα του τόπου, ο οποίος
παλεύει με μεγάλες ενάντιες δύναμες, θέλει έβγουν οι Μεγάλες Ουσίες».
Παρόμοια έργα έχουν γραφτεί για να λειτουργήσουν
άμεσα και αποτελεσματικά στην εποχή τους. Ταυτόχρονα όμως μαζί με τη
συγχρονική ανάγνωση την εποχή της επανάστασης του ‘21, επειδή είναι
σημαντικά έργα, έχουν διαχρονική ισχύ και διάσταση. Η ανάγνωσή τους στην
εποχή μας και για την εποχή μας αποκτά μια σπάνια και καταπληκτική
επικαιρότητα. Επικαλούμαι στίχους του Ελύτη για τη διαχρονικότητα
της ζωγραφικής τέχνης του Πικάσο, σε έργο του οποίου θα αναφερθώ
παρακάτω:
Και ζωγραφίζεις για όλα τα χρόνια που πέρασαν
που περνούν
και που θα περάσουν
……………………………………………
Νικά η περήφανη καρδιά τα μαύρα σκότη -
και τον γόρδιο κόβει δεσμό των πραγμάτων καθώς
ξίφος
η περήφανη καρδιά…
Πικασσό Παύλε αρπάζεις το Θάνατο από του
καρπούς των χεριών
και τον παλεύεις ωσάν ωραίο κι ευγενικό
Μινώταυρο.
(«Ωδή στον Πικασσό»
Τρίπτυχο, των 132 στίχων με διάταξη:
44*44*44)
Αλήθεια πόσες δεκαετίες εκφράζουν και συγκινούν
βαθύτατα οι δυο – τρεις στροφές του «’Ύμνου εις την Ελευθερίαν»;
Ποιος δεν δακρύζει όταν ακούει τους αθάνατους στίχους: «Σε γνωρίζω
από την κόψη /Του σπαθιού την τρομερή/ Σε γνωρίζω από την
όψη/ Που με βία μετράει τη γη./ Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη/
Των Ελλήνων τα ιερά/ Και σαν πρώτ’ αντρειωμένη/ Χαίρε, ώ χαίρε,
Ελευθεριά»; Σε ποιες δύσκολες ώρες και μέρες δεν τραγουδήσαμε
αυτούς τους στίχους μόνοι μας ή και με άλλους συμπατριώτες κι αγωνιστές;
Μπορεί, επομένως, να έχουν γραφτεί το 1823, από Έλληνα ποιητή των 25
χρόνων και μάλιστα (όπως σημειώνει ο ίδιος) να μην το βρίσκει «κακό το
νεανικό τούτο αδέξιο τραγούδι». Αθάνατοι, λοιπόν, οι παραπάνω στίχοι,
γι’ αυτό και τους ψέλνουμε ως σήμερα. Δυο φορές (αν και η μία αρκεί) πιο
αθάνατοι οι στίχοι των Ε.Π. Οπότε, έχουμε κάθε δικαίωμα και υποχρέωση να
τους ξαναδιαβάζουμε σήμερα (και στον αιώνα τον άπαντα) για να αντλούμε
και δύναμη, αλλά και διδάγματα.
ΙΙΙ. «Ελεύθεροι
πολιορκημένοι»
- Η δομή της ποιητικής σύνθεσης.- Η χρήση
της εννοιολογικής και
μορφικής
αντίθεσης: τα αντιθετικά ζεύγη• - Ε.Π. και
λυρικά
της ύστερης καλλιτεχνικής
ωριμότητας•
Ο
Σολωμός με τον «Ύμνο εις την
Ελευθερία», εν μέρει και με την «Ωδή στο Λορδ Μπάιρον», εξύμνησε με
πάθος τον ξεσηκωμό των Ελλήνων, τα κατορθώματά τους στον αγώνα κατά της
βάρβαρης, της πιο πολύχρονης
ξενικής κατοχής, που στόχευε στον εξανδραποδισμό του δικού μας έθνους,
αλλά και των υπόλοιπων υπό μουσουλμανική κυριαρχία βαλκανικών λαών.
Το γεγονός που ξεσήκωσε τη φιλελεύθερη Ευρώπη κατά
της οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν οι αγριότητες των Οθωμανών στην
επαναστατημένη Ελλάδα. Ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε η πολιορκία και η
ηρωική έξοδος του Μεσολογγίου. Το φιλελληνικό κίνημα έλαβε νέες
διαστάσεις και κορυφώθηκε τόσο με τη συμμετοχή και το θάνατο του Μπάιρον
στην πολιορκούμενη πόλη, όσο και με τον ερχομό από την Ευρώπη νέων
αγωνιστών για την ελευθερία της Ελλάδας. Η δημιουργία αξιόλογων έργων
τέχνης και λογοτεχνίας στην Ευρώπη, πρωτίστως ποίησης και ζωγραφικής,
στα οποία απεικονίζεται η ξεσηκωμένη Ελλάδα, αναζωπύρωσε τη φιλελληνική
φλόγα με την πίστη στη νίκη
του δικαίου, της ηθικής και της εθνικής αξιοπρέπειας.
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα γενικού ενθουσιασμού και
πίστης στα ιδεώδη της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, εντάσσεται και το
μεγαλειώδες ποιητικό επίτευγμα του Σολωμού με τον τίτλο «Ελεύθεροι
Πολιορκημένοι», τους στίχους και τα μέρη του οποίου έγραφε και
επεξεργαζόταν κατά διαστήματα πάνω από τριάντα χρόνια, ώς το τέλος της
σύντομης ζωής του. Τελικά το άφησε σε τρία Σχεδιάσματα χωρίς να
τελειώσει ποτέ ούτε ένα.
Τρεις φορές, σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα, ξανάπιασε στα χέρια του
τη «Γυναίκα της Ζάκυθος». Χωρίς να την
ολοκληρώσει κι αυτήν.
Τα βασικά θέματα και τα επιμέρους μοτίβα των στίχων
του ο Σολωμός τα παίρνει από την επανάσταση του ’21 ή τα εντάσσει στα
έργα του γι’ αυτήν. Τον ενδιέφερε κυρίως η σκληρή δοκιμασία των Ελλήνων
στο Μεσολόγγι: στρατού και λαού, ανδρών, γυναικών και άμαχου πληθυσμού.
Η υπόθεση των «Ε.Π.»
συντίθεται κυρίως από τη στιγμή που η πολιορκία γίνεται απόλυτη• η άμυνά
της, καθώς και η προσπάθεια εξόδου, εξαρτάται πια αποκλειστικά από τις
δυνατότητες των ίδιων των πολιορκημένων. Εναντίον των Ελλήνων είναι όχι
μόνο οι Τούρκοι και οι σύμμαχοί τους από την Αίγυπτο, αλλά και οι
μοναρχικές δυνάμεις της Ευρώπης: οι Άγγλοι, οι Γάλλοι, οι Ιταλοί.
Ακριβώς οι αμυνόμενοι και επιτιθέμενοι, οι πολιορκημένοι και οι
πολιορκητές βρίσκονται σε απόλυτη αναντιστοιχία: με λιγοστές δυνάμεις,
με πολεμοφόδια και τρόφιμα που μέρα με τη μέρα λιγοστεύουν και γίνεται
προβληματική η υπεράσπιση της πόλης, ενώ τα στρατεύματα έξω από τα
τείχη, είναι ασύγκριτα πιο πολυάριθμα, πολύ καλύτερα εξοπλισμένα και τα
τρόφιμα τους είναι ανεξάντλητα.
Κυρίως πάνω σε αυτή την αντίθεση (αλλά και σε
πολλές άλλες) ο Σολωμός χτίζει την
ποιητική κατασκευή του. Επομένως, για να κατανοήσει κανείς τα
νοήματα και την γενική ιδέα των «Ε.Π.»
πρέπει να τους διαβάσει πολλές φορές. Τότε εκείνο που πρέπει να κάνουμε
σήμερα, είναι να παρουσιάσουμε, έστω και στοιχειωδώς, τη δομή μερών,
αποσπασμάτων, ξεχωριστών
στίχων.
Η διαφορά των τριών Σχεδιασμάτων σε τρόπους
σύνθεσης που βρίσκονται σχεδόν στην
επιφάνεια, είναι φανερή. Αυτό γίνεται αντιληπτό ακόμα κι από
άνθρωπο που δεν έχει και τόση εξοικείωση με την επιστήμη της φιλολογίας.
Αρχίζω από το μάκρος των στίχων που είναι
6-σύλλαβοι για το Α΄ Σχεδίασμα.
Το χάραμα επήρα
Του Ήλιου το δρόμο,
Κρεμώντας τη λύρα
Τη δίκαιη στον ώμο
Ίδιοι είναι όλοι οι 46 στίχοι του, που, αν τους
μετατρέψουμε σε 15-σύλλαβους, θα κατεβούν στους 18. Η ρίμα τους είναι
πλεκτή. Δηλαδή: 1ος στίχος
με 3ο, 2ος με 4ο, 5ος με 7ο και 6ος με 8ο.
Να υπενθυμίσω, ότι ο Σολωμός, τις επεξεργασμένες στροφές τού
Α΄ Σχεδιάσματος, τις έχει προγραμματίσει ως
κλασικές οκτάβες.
Από το Β΄ Σχεδίασμα
παίρνω τους πρώτους δυο στίχους:
Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει•
Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το
ζηλεύει.
Παραθέτω και τους δυο πρώτους στίχους από το
Γ΄ Σχεδίασμα:
Μητέρα, μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα,
Κι αν στο κρυφό μυστήριο ζουν πάντα τα παιδιά
σου
Οι 15-σύλλαβοι στίχοι είναι δυόμιση φορές
μεγαλύτεροι στο μάκρος από τους 6-σύλλαβους. Σε τούτο το σημείο θέλω να
κάνω μια παρατήρηση: οι
ολιγοσύλλαβοι στίχοι δεν προσφέρονται στην απόδοση δραματικών, κι ακόμα
πιο πολύ τραγικών καταστάσεων
πανοραμικού χαρακτήρα. Αυτή την αλήθεια κατανόησε θεωρητικά και
εισήγαγε πρακτικά στα έπη του ο Όμηρος: χρησιμοποίησε το εξάμετρο (τον
16-σύλλαβο - 17-σύλλαβο στίχο) ακριβώς για τον ίδιο λόγο, δημιουργώντας
τα αθάνατα έργα του στην αυγή της ιστορικής περιόδου της ποίησης. Το
γεγονός ότι ο Σολωμός δεν επέστρεψε στη χρήση του 6-σύλλαβου, κατά τη
σύνθεση του Β΄, του Γ΄
Σχεδιασμάτων (καθώς και μιας ενδιάμεσης προσπάθειάς του),
από μόνο του λέει πολλά,
αφού υιοθέτησε αποκλειστικά τον 15-σύλλαβο, δηλαδή το στίχο της
δημοτικής ποίησης, του Διγενή Ακρίτα, των ιπποτικών μυθιστορημάτων, της
Κρητικής Αναγέννησης, έργων με στίχους του 18-ου αιώνα, το στίχο που
ανανέωσε ο Βηλαράς, και βρέθηκε ανάμεσα στους πρώτους Έλληνες ποιητές
που αρνήθηκαν τη χρήση της ρίμας, αφού είχε ήδη διαπρέψει στη χρήση της.
Πέντε με έξι δεκαετίες νωρίτερα
κάτι ανάλογο είχε πραγματοποιήσει ο Κωνσταντίνος Δαπόντες που
πρέπει να είναι και ο πρώτος στη μεταβυζαντινή
ελληνική ποίηση, στο πολυσέλιδο, αφηγηματικό του ποίημα
«Καθρέπτης Γυναικών». Δε νομίζω ότι
πρόκειται για απλή σύμπτωση, όταν οι ανομοιοκατάληκτοι στίχοι του
Δαπόντες, του Βηλαρά και του Σολωμού βρίσκονται ανάμεσα στους καλύτερους
που άφησε ο καθένας τους σε
διάστημα ενός περίπου αιώνα. Στο ποιητικό έργο τους χωρίς ρίμες ανέβηκαν
και οι τρεις ψηλότερα στην ποιητική κλίμακα, πετυχαίνοντας ο καθένας για
τον εαυτό του, και οι τρεις μαζί για την ελληνική λογοτεχνία, το
σημαντικότερο δυνατό.
Θέλω να παρεμβάλω δυο στίχους από την καλύτερη,
ίσως, ποιητική σύνθεση του Βηλαρά των εβδομήντα τεσσάρων 15-σύλλαβων
στίχων που έχει γραφτεί λίγο πριν το θάνατό του:
Βουλή μού ήρθε κι όρεξη
σε νέας λύρας κόρδες
να κρούξω μέλος χωριστό και με νηχόν καινούριο
Υπογραμμίζω τις φράσεις: «σε
νέας λύρας κόρδες»,
«να κρούξω μέλος χωριστό»,
και τέλος - «με νηχόν καινούριο».
Ο Βηλαράς, όπως κι ο Σολωμός 20 χρόνια αργότερα,
άφησε αυτό το ποίημα σε αποσπάσματα. Βρισκόμαστε στην εποχή του
ρομαντισμού, όταν πολλοί από τους πρωτεργάτες του δεν ολοκλήρωναν τις
ποιητικές συνθέσεις τους, τις άφηναν σε λιγότερα ή περισσότερα
αποσπάσματα. Αναφέρω ενδεικτικά τους Μπάιρον, Νοβάλις, Χέντερλιν,
Γκαίτε, Πούσκιν,
Λέρμοντοφ, Λαμαρτίν.
Στην περίπτωση του Σολωμού γίνεται φανερή η
προσπάθεια για βελτίωση των «Ε.Π.» από
Σχεδίασμα σε Σχεδίασμα, ώστε το τελευταίο να
είναι όντως και το τελειότερο, χωρίς την απόρριψη των προηγούμενων. Η
επεξεργασία τού κειμένου, όταν γίνεται με γνώση, αλλά και με
επίγνωση των δυνατοτήτων τελειοποίησής του, αποβαίνει γόνιμη,
αποτελεσματική. Αυτή την ευτυχή κατάληξη είχαν όλα τα έργα του Σολωμού,
όταν ο χωρίς όρια μόχθος και η επιμονή σήμαιναν το ξεπέρασμα του
χτεσινού Σολωμού από τον κάθε φορά τωρινό, ο οποίος ωρίμαζε στην πορεία
της σύνθεσης ή των ακατάπαυστων διορθώσεων και συμπληρώσεων των στίχων
του.
Σαράντα οκτώ
οι 6-σύλλαβοι στίχοι του Α΄ Σχεδιάσματος, ενώ τα
υπόλοιπα δύο μετρούν: το Β' Σχεδίασμα
εκατόν ενενήντα έξι 15-σύλλαβους, σχεδόν το ένα τρίτο από τους
οποίους είναι ξεχωριστοί στίχοι που δεν αποτελούν ούτε δίστιχη στροφή κι
ούτε, προφανώς, κάποιο μέρος. Οι παραλλαγές στίχων ή δίστιχων στροφών με
ζευγαρωτή ρίμα είναι εκατόν εξήντα πέντε. Το
Γ΄ Σχεδίασμα αποτελείται από εκατόν δεκαεπτά
15-σύλλαβους (εκατόν οκτώ οι παραλλαγές τους) συν δεκαπέντε οι τρεις
5-στιχες στροφές που τις τοποθετεί
στις παραλλαγές τού μέρους με τον τίτλο Ο ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ.
Στην περίπτωση αυτών των τριών 5-στιχων στροφών
θέλω να επιμείνω στην προσπάθεια του Σολωμού με στόχο να οργανώσει
διαφορετικά τη στροφική μορφή αυτού του μέρους. Κι αυτό εκφράζεται στην,
εν μέρει, ανανεωμένη ποιητική διατύπωση γνωστών θεμάτων. Όσον αφορά το
μάκρος των στίχων ουσιαστικά παραμένει και εδώ ο 15-σύλλαβος, μόνο που
τον χωρίζει σε 8-σύλλαβους και 7-σύλλαβους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η
τοποθέτησή τους στην 5-στιχη στροφή: ο πρώτος στίχος κάθε στροφής είναι
8-σύλλαβος, ο δεύτερος
7-σύλλαβος. Ο τρίτος και ο τέταρτος 8-σύλλαβοι, ενώ οι πέμπτοι και των
τριών στροφών είναι 7-σύλλαβοι. Όχι τόσο συνηθισμένη είναι και η ρίμα
που χρησιμοποιεί ο Σολωμός σ’ αυτές τις τρεις στροφές: ομοιοκαταληκτεί
τον πρώτο με τρίτο και τέταρτο, ενώ το δεύτερο με τον πέμπτο. Έτσι ο
Σολωμός δημιουργεί ένα νέο
μετρικό και ρυθμικό πρότυπο, μια νέα ακουστική εικόνα στο πλαίσιο της
5-στιχης στροφής, στοιχεία όμως και τρόπους που δεν συνέχισε.
Τις περισσότερες παραλλαγές ξεχωριστών στίχων
παρουσιάζει ένα δίστιχο και ένας στίχος από το Β’
Σχεδίασμα που τα δίνω για
να φανεί πόσο πνευματικό μόχθο ξόδευε ο Σολωμός για να πετύχει το υψηλό
αισθητικό αποτέλεσμα. Να η
πορεία που ακολούθησε:
α) Τουρκιά με δύναμη Αραπιά, με νου Ιταλοί και
Γάλλοι,
Σ’ έσωσ’ ο εχθρός σαν
πέλαγο με δίχως ακρογιάλι.
Παραθέτω επτά παραλλαγές, ώσπου να καταλήξει στον
ένα στίχο:
α) Τουρκαραπιά με δύναμη κτλ
β)
Άλογ’ Αράπη Γάλλου νους Τούρκου οδηγά μολύβι
γ)
Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, Τούρκου σπαθί μολύβι
δ)
Άτι Αραπιάς, νους Ιταλού, σπαθί Τουρκιάς μολύβι
ε)
Ιταλού νους, άτι Αραπιάς, σπαθί Τουρκιάς μολύβι
στ)
Πέλαγο μέγα βράζ’ ο εχθρός στο καλυβάκι γύρω
ζ)
Σπαθί Τουρκιάς, άτι Αραπιάς, νους Ιταλού και Γάλλου,
Πέλαγο μέγα βράζ’ ο εχθρός σ’ μικρό καλύβι
γύρου
Κι αφού συνέθεσε 14 παραλλαγές, ο Σολωμός
δημιουργεί ένα δίστιχο που το τοποθετεί στο κύριο μέρος της ποιητικής
του σύνθεσης:
‘Αραπιάς άτι, Γάλλου
νους, σπαθί Τουρκιάς μολύβι,
Πέλαγο μέγα βράζ’ ο εχθρός προς το
φτωχό καλύβι.»
Οι ίδιοι όμως στίχοι απασχόλησαν το Σολωμό και στο
Γ΄ Σχεδίασμα, με τέσσερεις παραλλαγές, για να
καταλήξει στην επιλογή τού ενός δίστιχου:
α)
Αχ! τ’ άλογο της Αραπιάς καλά χαλινωμένο,
Και με του Τούρκου τ’ άρματα νους Ιταλού και Γάλλου.
β)
Πέλαγο μέγα πολεμά το δόλιο καλυβάκι
γ)
Πέλαγο, μέγα πέλαγο βαρεί το καλυβάκι
δ)
Πέλαγο μέγα τ’ άτυχο βαρεί περιβολάκι
Στο κύριο μέρος τού Γ’
Σχεδιάσματος
ο Σολωμός αφήνει τους δυο στίχους:
«Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, βόλι
Τουρκιάς, τόπ’ Άγγλου!
Πέλαγο μέγα πολεμά, βαρεί το καλυβάκι•
ΙΥ.
Η ποιητική ενσάρκωση των αντιθέσεων
στους «Ελεύθερους
Πολιορκημένους»
Θεωρώ, ότι μια γνωριμία μας με κείμενα του
Ηράκλειτου και της «Αληθινής απολογίας του Σωκράτη» του Βάρναλη
θα έπειθε, ότι η αντίθεση μετατρέπεται σε βασικό στοιχείο της
ποιητικής τους τέχνης.
Η χρήση των αντιθέσεων στην ποίηση του Σολωμού
αρχίζει να μπαίνει δυναμικά από το αρχικό ακόμα, αλλά
σημαντικό για την
κατανόηση των Ε.Π., πεζογραφικό κείμενο που προτάσσεται στο Α΄
Σχεδίασμα, γραμμένο στα Ιταλικά που μετάφρασε στα Ελληνικά ο Πολυλάς.
Από το προλογικό κομμάτι σε πεζό στο Α΄ Σχεδίασμα
απομονώνω τα αποσπάσματα που ενσαρκώνουν βασικά
σημεία από τη γενική εικόνα του σολωμικού Μεσολογγιού:
«ευρέθηκα σε σκοτεινό τόπο και
βροντερό, που εσκιρτούσε σαν κλωνί στάρι στο μύλο που
αλέθει ογλήγορα, ωσάν το χόχλο στο νερό που αναβράζει»•
«δεν έβλεπα μήτε το κάστρο, μήτε
το στρατόπεδο, μήτε τη λίμνη,
μήτε τη θάλασσα, μήτε
τη γη που επέτουνα, μήτε τον ουρανό•
εκατασκέπαζε όλα τα πάντα μαυρίλα και πίσσα,
γιομάτη λάμψη, βροντή και
αστροπελέκι•
και ύψωσα τα χέρια μου και τα μάτια μου να κάμω δέηση, και ιδού
μες στην καπνίλα μία μεγάλη γυναίκα με φόρεμα μαύρο σαν του
λαγού
το αίμα, όπου η
σπίθα έγγιζε κι εσβενότουνε•
και με φωνή που μου εφαίνονταν πως νικάει την
ταραχή του πολέμου».
‘Ετότες εκατάλαβα πως εκείνο ήτανε το Μεσολόγγι’.
Ο Σολωμός αξιολογεί την περιγραφόμενη σύνθετη και
πανοραμική εικόνα: «Τα
μάτια μου δεν είδαν τόπον
ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι» (το επίθετο στον
υπερθετικό βαθμό, το
ουσιαστικό σε απόλυτο υποκορισμό).
Τα
περισσότερα από τα θέματα και μοτίβα
του Α΄ Σχεδιάσματος,
περνούν στο Β΄ κι από εκεί στο Γ΄ Σχεδίασμα.
Συνεχίζω με αντιθετικά ζεύγη στα επόμενα δύο
Σχεδιάσματα:
Β΄ Σχεδίασμα:
Πέλαγο μέγα βράζ’ ο εχθρός προς το
φτωχό καλύβι».
Χαρά της έσβηε τη φωνή
που ’ν’ τώρα αποσβησμένη•
Ήταν σε μένα τρεις χαρές στην πίκρα
φυτρωμένες,
Όμως για μένα
στη χαρά τρεις πίκρες ριζωμένες.
Να σημειώσω ενδεικτικά τη μέθοδο του Σολωμού που
ακολουθεί, διορθώνοντας ακατάπαυτα τους στίχους του, κυρίως προς την
κατεύθυνση της σύμπτυξης και συμπίεσης φράσεων και στίχων για να πετύχει
τη μεγαλύτερη δυνατή συμπύκνωση εννοιών και μορφών.
Παράθεση αντιθετικών ζευγών από το Γ΄ Σχεδίασμα:
Πέλαγο μέγα πολεμά, βαρεί το
καλυβάκι,
ο σταυροθόλωτος ναός και το
φτωχό ξωκλήσι.
Κι ο ουρανός καμάρωνε κι η γη
χειροκροτούσε•
Τουφέκια τούρκικα,
σπαθιά
Το ξεροκάλαμο περνά.
Υ. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι ως
σύστημα ανοιχτών
πληροφοριών, διεργασιών και
επεξεργασιών.
Οι Ε.Π. είναι σύνθετο
έργο με δυνατότητες ανοιχτής επεξεργασίας όχι μόνο σαν σύνολο, αλλά και
σαν μέρη, αποσπάσματα και ξεχωριστοί στίχοι. Οι ρομαντικοί ποιητές
έφταναν συνήθως το έργο τους ως ένα ορισμένο σημείο κι αδυνατούσαν να το
τελειώσουν. Αυτή την εικόνα παρουσιάζει και η Γ. της Ζ.
Ανοιχτά, επομένως, είναι και τα πεζά κομμάτια ή κείμενα. Ανοιχτά
οπωσδήποτε και τα τρία Σχεδιάσματα των
Ε.Π. Ανοιχτό και το απόσπασμα των τριών 5-στιχων
στροφών στις παραλλαγές του Γ΄ Σχεδιάσματος.
Ανοιχτοί οι ξεχωριστοί στίχοι παρά το γεγονός ότι πολλοί απ’
αυτούς έχουν την τάση για αυτονόμηση της έκφρασης και της μορφικής
αυτοτέλειας: κομμάτια των δύο – τριών
στίχων• ημιστίχια και αποσιωπητικά. Αποσπασματικότητα – μη
ολοκλήρωση – άνοιγμα: ανοιχτές διεργασίες χωρίς οποιοδήποτε πλαίσιο,
οπότε είναι ανοιχτές οι δυνατότητες προεκτάσεων προς κάθε κατεύθυνση•
ανοιχτή, διευρυνόμενη κατασκευή (τρία Σχεδιάσματα
συν μια συνειδητή προσπάθεια νέας αρχής σε δομικό επίπεδο)• ακόμα και οι
ολοκληρωμένοι, ανεξάρτητοι και αυτόνομοι στίχοι περισσότερο μοιάζουν με
δυνητικά ανοίγματα προς κάτι που δεν το δηλώνουν φανερά, αλλά κι ούτε το
πραγματοποιούν• ανεξάρτητος στίχος.
Ο Σολωμός άφησε τους Ε.Π.
σε Σχεδιάσματα, χωρίς να εκδηλώσει προτίμηση
για ένα από αυτά, που μπορεί να υπονοεί συνέχιση αναζητήσεων προς κάθε
κατεύθυνση. Σε όλα τα Σχεδιάσματα.
ΥΙ.
Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι
και τα λυρικά της ύστερης
καλλιτεχνικής
ωριμότητας.
Ο Σολωμός είναι αξεπέραστος τεχνίτης στο σμίλευμα
σύντομων ειδών της λυρικής ποίησης. Σε αυτά ακριβώς κατόρθωσε το
δυσκολότερο: να φτάσει την
ποίηση σε πρωτόγνωρα ύψη• να διαπραγματεύεται τα θέματά του κατά την
ποιητικότερη εξεικόνισή τους• να χειρίζεται τη γλώσσα και το ύφος των
στίχων με ζηλευτή μαεστρία. Δεν υπάρχει τίποτα που να μειώνει έστω και
στο απειροελάχιστο το κάθε ποίημα σε όλα τα επίπεδα τής δημιουργίας.
Εννοώ κυρίως τα λυρικά των τελευταίων χρόνων που επισφραγίζουν με τον
καλύτερο τρόπο την εποχή της ύστερης ωριμότητας, αλλά και την ποιητική
ζωή του Σολωμού που δε γνώρισε εποχές ποιητικής παρακμής . Ο Σολωμός
ολοκλήρωσε πλήρως τούτα τα ποιήματα, ώστε εδώ να μην ισχύει η διαπίστωση
του ανοιχτού ποιητικού συστήματος που καθορίσαμε στο προηγούμενο
υποκεφάλαιο. Μάλλον σε τούτα, κυρίως,
τα ποιήματα ο Σολωμός κατορθώνει να συμμορφωθεί με τις υποδείξεις
του προς τον ίδιο τον εαυτό του, που τις εξέφρασε στα διορθώματα και τις
παρατηρήσεις για το ποίημα «Εις τον θάνατον του Λορδ Μπάιρον (Ποίημα
λυρικό)»: «Στένεψε όσο μπορείς. Κοίτα να είναι απλές λυρικές πινελιές,
μακριά από κάθε ύφος αφηγηματικό»• «Δεν είναι τούτοι τρόποι λυρικού
ποιητή, μα κανενός σανταλοφορεμένου καλογέρου»• «Στένεψε. Κοίτα τον
Καλλίμαχο για την ταχτοποίηση της ύλης. Αν και όλη τούτη η ωδή με την
πρωτόγονη κατασκευή της τραβά εμπρός σαν κανένα χρονικό».
«Αφαίρεσε τα ελεγειακά στοιχεία και μην αφήσεις παρά ένα ίχνος»•
«Φόρμες σφιχτές, σύντομες και δυνατές, όλο εικόνες».
Αφήνω να κερδίσουν άμεσα τον αναγνώστη οι στίχοι
που θα ακολουθήσουν με τη γοητεία τους, αλλά και με τη διαμεσολάβηση
του εκλεκτού μου φίλου και συνοδοιπόρου για 35 χρόνια τώρα Κώστα
Γιαλίνη. Ακούστε τον:
ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΦΑΙΖΕΡ
Μικρός προφήτης έριξε σε κορασιά τα μάτια
και στους κρυφούς του λογισμούς χαρά γιομάτους
είπε:
«Κι αν για τα πόδια σου καλή, κι αν για την
κεφαλή σου,
κρίνους ο λίθος έβγανε, χρυσό στεφάν’ ο ήλιος,
δώρο δεν έχουνε για σε και για το μέσα πλούτος:
όμορφος κόσμος ηθικός, αγγελικά πλασμένος!».
ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ
(Από το «CARMEN SAECULARE”)
Δεν είναι χόρτο ταπεινό, χαμόδεντρο δεν είναι•
βρύσες απλώνει τα κλαδιά το δέντρο στον αέρα•
μην καρτερείς εδώ πουλί, και μην προσμένεις
χλόη•
γιατί τα φύλλα αν είν’ πολλά, σε κάθε φύλλο
πνεύμα.
Το ψηλό δέντρ’ ολόκληρο κι ηχολογά κι αστράφτει
μ’ όλους της τέχνης τους ηχούς, με τ’ ουρανού
τα φώτα.
Σαστίζ’ η γη κι η θάλασσα κι ο ουρανός το θάμα,
το μέγα πολυκάντηλο μες στο ναό της φύσης,
κι αρμόζουν διάφορο το φως χίλιες χιλιάδες
άστρα,
χίλιες χιλιάδες άσματα μιλούν και κάνουν ένα.
ΓΑΛΗΝΗ
Δεν ακούεται ούτ’ ένα κύμα
εις την
έρμη ακρογιαλιά•
λες κι η θάλασσα κοιμάται
μες στης γης την αγκαλιά.
ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΕΝΩ ΕΔΙΑΒΑΙΝΕ
ΤΑ ΝΕΡΑ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ
«Μες στο γιαλό της Κέρκυρας μαύρ’ είμαι πέτρα
κι έρμη,
κι είναι δικό σου δόξασμα, δικός σου πλούτος
είναι,
πνεύμα καλό, που σ’ άρεσε φωνή να μου χαρίσεις•
κι αν με πατήσεις, Βασιλιά, βγαίνω βαγί και
δάφνη».
ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΠΤΑΝΗΣΙΟΥΣ
Δυστυχισμένε μου λαέ, καλέ κι ηγαπημένε,
πάντοτ’
ευκολοπίστευτε και πάντα προδομένε.
Ο ΝΕΟΣ
Κοιτάς του ρόδου τη λαμπρή πρώτη χαρά του
ήλιου•
ναι, πρώτη, αλλ’ όμως δεύτερη από το πρόσωπό
σου!
ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ
ΔΙΣΤΙΧΑ
•
Πολλές φορές σ’ αγκάλιασα,
πολλές με την αγάπη μου και με το πέταμά μου.
•
Πέταμα και κιλαϊδισμό
στον πολυαγαπημένο τους ήλιο που βασιλεύει.
•
Τα χρώματα του δειλινού,
οπού δεν έχουν όνομα κι έχουν περίσσια χάρη.
•
Μ’ αρέσει, δρυ, να σε θωρώ μες στ’ ουρανού τσ’
αγκάλες.
Θεωρώ ότι ποιήματα παρόμοιου κάλλους βγήκαν από το
εργαστήρι πολύ μεγάλου δημιουργού - τεχνίτη, όταν δε νιώθεις τον όποιο
κοπιαστικό μόχθο από την πλευρά του ποιητή και είναι σαν τα κομμάτια
καθαρού χρυσαφιού που μας τα δημιούργησε αυτούσια η γη κι ο καιρός.
Προβάλλονται στα μάτια μας καθαρά, λαμπερά, πανέμορφα, γοητευτικά• κάθε
φορά και περισσότερο χαιρόμαστε το μεγαλείο των στίχων.
Δεν θεωρώ καθόλου τυχαία την τοποθέτηση των δυο
λέξεων σε θέση ομοιοκαταληξιών στο υπέροχο ποίημα με τον τίτλο Η ΓΑΛΗΝΗ:
κύμα – κοιμάται.