Μερικά αποσπάσματα από τα προλεγόμενα του βιβλίου του Φίλιππα Ηλιού με
τίτλο :
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ
ΒΙΒΛΙΑ – ΦΥΛΛΑΔΙΑ
ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ
1801 – 1818
ΒΙΒΛΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ
ΑΘΗΝΑ 1997
………………………………………………………………..
Στην Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα καταγράφονται τα έντυπα πού
απευθύνονται σε ελληνόγλωσσο αναγνωστικό κοινό: έντυπα γραμμένα σε
ελληνική γλώσσα, με αποδέκτες ελληνόφωνους και ελληνόγλωσσους
πληθυσμούς. Στους τελευταίους αυτούς έρχεται να προστεθεί, στις πρώτες,
ιδίως, δεκαετίες του 19ου αιώνα, άλλά και ως τις αρχές του 20ού, ένα
τμήμα του λόγιου μη ελληνικού, βαλκανικού αναγνωστικού κοινού, του
όποίου η (νέο)ελληνομάθεια και η ελληνογλωσσία αποτελούν συστατικό
στοιχείο της παιδείας του.
Σε αυτήν την ομάδα των βιβλίων προστίθενται δυο ειδικές κατηγορίες: τα
έντυπα σε ελληνική γλώσσα πού τυπώθηκαν με λατινικούς τυπογραφικούς
χαραχτήρες, τα φραγκοχιώτικα, με κύριους, αν όχι μοναδικούς, αποδέκτες
τους ελληνόφωνους καθολικούς, και τα λεγόμενα καραμανλίδικα, έντυπα σε
τουρκική γλώσσα, τυπωμένα με ελληνικούς τυπογραφικούς χαραχτήρες, με
αποδέκτες τους ορθόδοξους τουρκόφωνους κατοίκους της Μικράς Ασίας,
απογόνους, όπως φαίνεται, πρώιμα εκχριστιανισμένων τουρκικών πληθυσμών,
οι οποίοι, στη διάρκεια του 19ου αιώνα, υπό τη διπλή επιρροή της
ορθόδοξης εκκλησίας και της κατευθυνόμενης ανάπτυξης των ελληνικών
σχολείων, αρχίζουν να ενοφθαλμίζουν στην παράδοση της ορθόδοξης
χριστιανικής πίστης τους στοιχεία ελληνικής εθνικής συνείδησης.
Ο ορισμός του ελληνικού βιβλίου ως βιβλίου πού απευθύνετε σε
ελληνόγλωσσο αναγνωστικό κοινό, δεν επιτρέπει να ενσωματωθούν, στο σώμα
της Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα, τα βιβλία που τυπώθηκαν από
έλληνες συγγραφείς σε ξένη γλώσσα. Διατηρώ, πάντα, την ελπίδα ότι
θα καταστεί δυνατή η παρουσίασή τους σε ιδιαίτερο τόμο.
………………………………………………………………….
Η διακίνηση του βιβλίου πάσχει, σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Αλληλένδετες, η χαμηλή παραγωγή και η χαμηλή ζήτηση, δεν ευνοούν
δημιουργία αυτόνομων δικτύων εμπορίας του βιβλίου, και την κατάσταση
επιδεινώνει η μεγάλη γεωγραφική διασπορά του πραγματικού και του
δυνητικού αγοραστικού κοινού. Για τον ίδιο λόγο σπανίζουν οι βιβλιοπώλες
και τα βιβλιοπωλεία. Για να κυκλοφορήσει, το βιβλίο χρειάζεται, έτσι,
πολλούς διαμεσολαβητές, οι οποίοι, τις περισσότερες φορές, δεν
ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γι’ αυτό: μεταφέρουν βιβλία, μαζί με άλλα
εμπορεύματα, τα οποία αποφέρουν μεγαλύτερα κέρδη. Σε τόπους πού
εμφανίζουν σταθερότερο αγοραστικό κοινό, ορισμένοι έμποροι επιδίδονται,
συστηματικότερα, στο βιβλιεμπόριο, χωρίς, όμως, και να ειδικεύονται σε
αυτού του τύπου τη δραστηριότητα. Διαμορφώνουν, πάντως, ένα υποτυπώδες
δίκτυο πού διευκολύνει τη διακίνηση του βιβλίου. Διευκολύνει, κυρίως,
τους συγγραφείς και τους εκδότες, οι οποίοι έχουν μόνιμο πρόβλημα
μεταφοράς από τις μακρινές πόλεις των τυπογραφείων, και διανομής στους
τόπους όπου ελπίζουν να βρουν αγοραστές και αναγνώστες. Αυτά αφορούν,
κυρίως, το λόγιο βιβλίο. Οι τυπογράφοι της Βενετίας έχουν, για τις
παραδοσιακού τύπου εκδόσεις τους, τα δικά τους δίκτυα: αξιοποιούν τα
πανηγύρια, λαβαίνουν από παντού παραγγελίες στις όποίες ανταποκρίνονται,
επωφελούμενοι από τους δρόμους του θαλάσσιου εμπορίου και των εμπορικών
καραβανιών. Πιο καλά οργανωμένοι, και με μακραίωνη πείρα, αναλαμβάνουν,
από τα τέλη του 18ου αιώνα, με επωφελείς όρους, και τη διακίνηση βιβλίων
πού έχουν τυπωθεί σε άλλες πόλεις της δυτικής Ευρώπης.
Τις δυσκολίες αντιμετώπιζαν οι συγγραφείς και οι εκδότες που ήθελαν να
τυπώσουν τα έργα τους σε μακρινούς τόπους και με δικά τους έξοδα: είναι
οι περισσότεροι και είναι αυτοί πού, τελικά, διαμόρφωσαν το νέο πρόσωπο
της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής στα χρόνια του Διαφωτισμού. Τους
χρειάζεται ένα αρχικό κεφάλαιο για να χρηματοδοτήσουν την έκδοση:
τυπογραφείο, χαρτί, βιβλιοδεσία, και ύστερα έχουν να επιλύσουν τα
προβλήματα της μεταφοράς και της διακίνησης. Ορισμένοι από αυτούς
μπόρεσαν να αντεπεξέλθουν στο πρώτο πρόβλημα, προσφεύγοντας σε χορηγούς
και χρηματοδότες.
Ο ευεργετισμός αλλά και η επωφελής επένδυση, αποτέλεσαν σημαντικό
παράγοντα για την ενίσχυση της παραγωγής λόγιων βιβλίων: όχι, πάντα, και
για τη διακίνησή τους. Το παράδειγμα των αδελφών Ζωσιμά είναι
ενδεικτικό: χρηματοδότησαν πολλές εκδόσεις και υποσχέθηκαν τη δωρεάν
διανομή των αντιτύπων, ένα τμήμα, μόνο, έφτασε στο ενδιαφερόμενο κοινό.
Τα περισσότερα στοιβάχτηκαν σε αποθήκες και έμειναν εκεί. Πάντως, οι
χορηγοί πού χρηματοδότησαν εκδόσεις και συγγραφείς στάθηκαν σημαντικοί
και χρήσιμοι συντελεστές για την ανάπτυξη των λόγιων εκδόσεων. Οι
περισσότεροι είναι έμποροι «εμπορολογιώτατοι», οι οποίοι πολλές φορές,
μετέχουν και στην εμπορία των βιβλίων που είχαν χρηματοδοτήσει. Άλλοι
από αυτούς αναλαμβάνουν το σύνολο των εξόδων, με αντάλλαγμα τη δωρεάν
διανομή των αντιτύπων. Φαναριώτες και κληρικοί εμφανίζονται και αυτοί ως
χορηγοί, σε πολύ μικρότερη αναλογία, αλλά με πολύ περισσότερη
επιδεικτικότητα. Και υπάρχουν, πάντα, οι φίλοι και οι συντοπίτες, οι
οποίοι, συχνά, θα χρηματοδοτήσουν μία έκδοση φίλου τους ή συγχωριανού
τους, πού δεν έχει τη δυνατότητα να τυπώσει το βιβλίο του.
………………………………………………………………….
1801-1820: για τη χρονική αυτή περίοδο έχει επισημανθεί εκτύπωση 1434
ελληνικών βιβλίων, σε 1686 τόμους. Ο πίνακας 1 επιτρέπει να
παρακολουθηθεί η ετήσια διακύμανση της παραγωγής αυτής, σε τίτλους και
σε τόμους. Όπως σημειώθηκε και σε προηγούμενες σελίδες, η παραγωγή αυτή
αντιπροσωπεύει, καταρχήν, βιβλία πού απευθύνονται σε ελληνικό και
ελληνόγλωσσο αναγνωστικό κοινό, με τους περιορισμούς και τις διευρύνσεις
πού οι όροι αυτοί μας υποχρεώνουν να λαβαίνουμε, συνεχώς, υπόψη: οι
βαλκανικές διαστάσεις στη χρήση της (νεο)ελληνόγλωσσης παιδείας και της
αντίστοιχης βιβλιοπαραγωγής, και παράλληλα, η δισταχτικά διευρυνόμενη
νεοελληνομάθεια στις χώρες της «δυτικωτέρας» Ευρώπης. Και υπάρχει, από
την άλλη πλευρά, η σκόπιμη παρεμβολή, στο σώμα της Ελληνικής
Βιβλιογραφίας, μιας τουρκόφωνης παραγωγής, πού χρησιμοποιεί, και για την
έντυπη διάδοσή της, ελληνικούς χαρακτήρες (και ελληνικά τυπογραφεία).
Για κάποιους άλλους περιορισμούς και επιφυλάξεις θα μιλήσουμε στη
συνέχεια: αφορούν πιο τεχνικά προβλήματα πού έχει σημασία να μην τα
λησμονούμε, στο μέτρο πού η πενιχρότητα της συνόλης παραγωγής είναι
δυνατό, και με μικρές αλλοιώσεις, να οδηγήσει σε ελαφρά
διαφορετικές μετρήσεις.
ΠΙΝΑΚΑΣ
1
Ετήσια βιβλιογραφημένη
παραγωγή
(1801-1820)
|
έτος
|
ττ
|
τμ
|
έτος
|
ττ
|
τμ
|
|
1801
|
54
|
58
|
1811
|
59
|
74
|
|
1802
|
58
|
63
|
1812
|
67
|
88
|
|
1803
|
75
|
83
|
1813
|
56
|
72
|
|
1804
|
73
|
83
|
1814
|
51
|
64
|
|
1805
|
90
|
104
|
1815
|
81
|
92
|
|
1806
|
71
|
80
|
1816
|
79
|
90
|
|
1807
|
51
|
67
|
1817
|
102
|
121
|
|
1808
|
35
|
40
|
1818
|
90
|
104
|
|
1809
|
47
|
53
|
1819
|
99
|
130
|
|
1810
|
59
|
61
|
1820
|
134
|
153
|
|
|
|
|
αχρ-ψχρ
|
3
|
6
|
|
ΣΥΝΟΛΟ
|
|
|
|
1434
|
1686
|
ττ=
τίτλοι
τμ= τόμοι
…………………………………………………………………………..
Η αναγραφή τον ονόματος στον κατάλογο των συνδρομητών προσδίδει
κοινωνικό κύρος σε όσους εγγράφονται και από την άλλη μεριά όσοι είναι
περιβεβλημένοι με αξιώματα, κοσμικοί και κληρικοί, αρχίζουν να θεωρούν
ότι η κοινωνική τους θέση δεν τους επιτρέπει να μην συμμετέχουν στην
κοινή εξόρμηση, ακόμη και όταν το βιβλίο για το οποίο εγγράφονται δεν
τους ενδιαφέρει. Άλλωστε, στα χρόνια που προηγούνται από την επανάσταση
του 1821, θα συναντήσουμε, σε καταλόγους συνδρομητών δυσνόητων
επιστημονικών και φιλοσοφικών συγγραμμάτων, ολιγογράμματους εμπόρους, οι
οποίοι, όταν αγοράζουν το βιβλίο, δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται, ή και
να είναι σε θέση, να το διαβάσουν.
Από τη γενίκευση αυτού του τρόπου για την έκδοση βιβλίων ωφελημένο
βγαίνει κυρίως το λόγιο βιβλίο και οι ογκώδεις, πολύτομες, εκδόσεις: οι
παραδοσιακές εκδόσεις έχουν το μόνιμό τους κοινό, και άλλωστε,
χρηματοδοτούνται από τους τυπογράφους της Βενετίας που τις παράγουν.
Αντίθετα, για τους συγγραφείς και τους μεταφραστές που επιχειρούν μόνοι
τους, να εκδόσουν τα έργα τους, αντιμετωπίζοντας τις δυσκολίες στις
οποίες έχουμε ήδη αναφερθεί, η λύση της συνδρομής διευκολύνει τα
εγχειρήματά τους και επιτρέπει την πραγμάτωσή τους.
………………………………………………………………...............
Δωρεά Ζωσιμάδων 1828
«Βιβλία περιεχόμενα εις τα 24 κιβώτια σταλέντα παρά της ευγενούς
αδελφότητος των Ζωσιμάδων εις το Ελληνικόν έθνος», Παράρτημα του αριθ.
1-2 της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος, 1829, σ. 5-6
………………………………………………………………………....
Σημ: στην έκδοση ΣΠΑΡΤΙΟΝ ΕΝΤΡΙΤΟΝ αναφέρονται τα εξής:
Α.Ε. ο Β.: Αρχιεπίσκοπος Ευγένιος ο Βούλγαρις. Τόπος έκδοσης:
Λειψία Μετάφραση έργων του
Soame
Jenyns, του
Deausovros και
του
Augustin
Calmet. Η
δωρεάν διανομή του βιβλίου αυτού (και εννέα άλλων έργων του Ευγένιου
Βούλγαρη πού εκδόθηκαν στη Βιέννη, Λειψία και Βενετία στα χρόνια
1804-1806) προκηρύχθηκε, το 1806, με έντυπη Είδηση (πβ. Ηλιού
VI
21/Α4579 = ΕΒ 19ου αι., Μφ, τ. Α', στην οικεία θέση).
Η Είδησης ανακοίνωνε ότι στη δωρεάν διανομή είχαν δικαίωμα: Τα μεγάλα
σχολεία ανά σώματα 12 --- Οι διδάσκαλοι αυτών ανά εν. Και οι
εγκριτώτεροι μαθηταί, οι αποδεδειγμένοι ότι εισίν άξιοι, και ότι σκοπόν
έχουσιν, ίνα αποκατασταθώσιν διδάσκαλοι ανά εν. Τα μικρά σχολεία, και αι
πόλεις αι σκοπόν έχουσαι, ίνα αποκαταστήσωσι σχολεία, ανά εξ ή δέκα,
καθά δόξει τοις διανέμουσι». Με την Είδηση καλούνται τα απανταχού
διατελούντα Ελληνικά σχολεία να ορίσουν επιτρόπους για να παραλάβουν τα
αντίτυπα πού τους αναλογούν από τον Σταύρο Ιωάννου στη Βιέννη και τον
Ιωάννη Τζιμπίδη στη Βενετία. Επόμενη έκδοση: Μόσχα, τυπογρ. Α. Σέμενοφ,
1838.
το εξώφυλλο του βιβλίου του ΦΙΛΙΠΠΑ
ΗΛΙΟΥ