Πολιτισμός

"μουσική"

O ηπειρώτης συνθέτης
Δημήτρης Δραγατάκης

 της Μαγδαληνής Καλοπανά

 

Το άρθρο που ακολουθεί βασίζεται στο πρώτο κεφάλαιο της ανέκδοτης διδακτορικής διατριβής της υποφαινόμενης με τίτλο «Δ.Δραγατάκης: Κατάλογος έργων». Η  συντομευμένη δημοσίευσή του στο παρόν τεύχος του «Δελτίου της Ηπειρωτικής Εταιρείας» συμπίπτει με την προγραμματισμένη αποκάλυψη της προτομής του συνθέτη στη γενέτειρά του, την Πλατανούσα Ιωαννίνων (8.8.2009), τονίζοντας, κάτω από αυτή την ευτυχή συγκυρία, τους άρρηκτους δεσμούς του συνθέτη με την ιδιαίτερη πατρίδα του. 

 

Εικόνα 1: Άποψη του ποταμού Άραχθου από τα όρια της Πλατανούσας

 

Ο Δημήτρης Δραγατάκης γεννήθηκε σε ένα απομακρυσμένο χωριό της Ηπείρου, την Πλατανούσα[1], το 1914. Η Πλατανούσα είναι χτισμένη αμφιθεατρικά, στην ανατολική πλαγιά του Ξηροβουνίου και στη βάση της κυλάει ο Άραχθος ποταμός. Απέναντι από την Πλατανούσα στέκει η οροσειρά των Τζουμέρκων με τα ομώνυμα χωριά. Η πατρική οικογένεια του συνθέτη ανιχνεύεται στην περιοχή της Πλατανούσας πολλές γενιές πριν τη γέννηση του Δημήτρη Δραγατάκη. Το επώνυμο της οικογένειας -σε επίσημη χρήση έπειτα από την απελευθέρωση του 1913- οφείλεται, σύμφωνα με όλες τις σχετικές μαρτυρίες, σε κάποιον μικρόσωμο δραγάτη[2] της οικογένειας, που έζησε τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας στην περιοχή.

 

Ο πατέρας του συνθέτη, Λεωνίδας Δραγατάκης, ήταν μαραγκός και από την άνοιξη ως το φθινόπωρο ακολουθούσε τις ομάδες των ντόπιων τεχνιτών που αναλάμβαναν διάφορα κατασκευαστικά έργα στις γύρω πόλεις και χωριά[3]. Η μητέρα του συνθέτη, Ελένη, το γένος Ζαρκάδα, ασχολούνταν με τη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών, καθώς και με την οικιακή γεωργία και κτηνοτροφία.

 

Ο πρωτότοκος γιος της οικογένειας, Δημήτρης Δραγατάκης, ολοκλήρωσε το (Εξατάξιο) Δημοτικό Σχολείο της Πλατανούσας το καλοκαίρι του 1927. Αμέσως μετά, έγινε δεκτός, έπειτα από εξετάσεις, στο Γυμνάσιο των γειτονικών Αγνάντων, μαζί με τον δευτερότοκο αδελφό του[4] Νικόλαο. Οικονομικές δυσκολίες ωστόσο δεν επέτρεψαν τη γυμνασιακή φοίτησή τους. Αντίθετα, ο πατέρας Δραγατάκης εγκατέστησε τους δυο αδελφούς στα Ιωάννινα, όπου από το φθινόπωρο του 1927 ως το καλοκαίρι του 1928 παρακολούθησαν ιδιωτικά μαθήματα βιολιού, εργαζόμενοι παράλληλα σε τοπικό ξυλουργείο, για να εξασφαλίζουν τα προς το ζην.

 

Στη συνέχεια, τον Οκτώβριο του 1928, ο Λεωνίδας Δραγατάκης οδήγησε τους γιους του Δημήτρη και Νικόλαο στην Αθήνα, για να σπουδάσουν μουσική. Η ασυνήθιστη αυτή επιλογή οφείλεται κατά ένα μέρος στη μεσολάβηση κάποιου τοπικού βουλευτή στον Μανώλη Καλομοίρη, Διευθυντή του Εθνικού Ωδείου της Αθήνας, ώστε οι μουσικές σπουδές των αδελφών Δραγατάκη να γίνουν χωρίς δίδακτρα, γεγονός που υπογράμμιζε συνέχεια ο ίδιος ο συνθέτης. Ο Δημήτρης Δραγατάκης είχε βέβαια δείξει από μικρός την ιδιαίτερη σχέση του με τη μουσική, όταν πάσχιζε να φτιάξει μελωδίες πάνω σε ένα αυτοσχέδιο βιολί από φύλλα καλαμποκιάς ή όταν παρακολουθούσε με αστείρευτο ενδιαφέρον τους τσιγγάνους που κατοικούσαν στην άκρη του χωριού του να εξασκούνται στα όργανά τους. Δεν είναι γνωστό ωστόσο κατά πόσο αυτό το πρώιμο ενδιαφέρον του για τη μουσική επηρέασε τις αποφάσεις του πατέρα του. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που συγκέντρωσε η γράφουσα, η βασική επιθυμία του Λεωνίδα Δραγατάκη ήταν να προσφέρει στα παιδιά του επαγγελματικές διεξόδους εκτός των στενών ορίων του τόπου καταγωγής τους και μέσα σε αυτό το πλαίσιο φαίνεται να αξιοποίησε τη δυνατότητα που τους προσφέρθηκε.

 

Τα δύο αδέλφια γράφτηκαν στη Σχολή βιολιού του Εθνικού Ωδείου και έκαναν διάφορες δουλειές για να καλύπτουν τα έξοδα του βιοπορισμού τους. Σε κάποια από αυτές τις χειρωνακτικές εργασίες[5] ο Δημήτρης Δραγατάκης είχε ένα ατύχημα που παραμόρφωσε τα δάκτυλα του δεξιού χεριού του, χωρίς ωστόσο αυτό να επηρεάσει τη ικανότητά του να παίζει βιολί. Πριν τελειώσει τη φοίτησή του στο βιολί συνδέθηκε επίσης με το χώρο της Αριστεράς. Παρά τις όποιες διακυμάνσεις στη φοίτησή του, ο Δημήτρης Δραγατάκης έλαβε τελικά το Πτυχίο βιολιού τον Ιούνιο του 1938, με Άριστα παμψηφεί με χρηματικό έπαθλο της Διεύθυνσης του Ωδείου. Αμέσως μετά άρχισε να διδάσκει βιολί στο κεντρικό Εθνικό Ωδείο (ως το 1947) και σε διάφορα παραρτήματά του (ως το 1941). Παράλληλα, συνέχισε τις σπουδές του στα Ανώτερα Θεωρητικά της μουσικής (τάξη Μιχάλη Βούρτση), λαμβάνοντας Πτυχίο Αρμονίας τον Ιούνιο του 1940 (Άριστα παμψηφεί με χρηματικό έπαθλο της Διεύθυνσης του Ωδείου).

 

Εν μέσω του πολέμου (τέλος Μαΐου 1944) ο Δραγατάκης προσλαμβάνεται στην ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, με τη μεσολάβηση του Μ. Καλομοίρη, ο οποίος ήταν τότε Καλλιτεχνικός Διευθυντής του φορέα. Στο τέλος του 1946 παντρεύεται την Αργυρώ Αϊβαλιώτη, επίσης βιολονίστρια, και ακολούθως επιστρατεύεται για δύο χρόνια από τον Ελληνικό Εθνικό Στρατό (1947-1949)[6]. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, εργάστηκε ως το 1957 στο Εθνικό Ωδείο ως δάσκαλος βιολιού και από το 1951 άρχισε η δεύτερη περίοδος συνεργσίας του με την ορχήστρα της Ε.Λ.Σ. Το ίδιο έτος γεννήθηκε το πρώτο παιδί του συνθέτη, που πήρε το όνομα του πατέρα του (Λεωνίδας). Το Φεβρουάριο του επόμενου έτους ο Δραγατάκης έγινε τακτικό μέλος της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών και ακολούθως  τον Σεπτέμβιο ξεκίνησε μαθήματα Αντίστιξης και Φούγκας με τον Λεωνίδα Ζώρα στο Εθνικό Ωδείο, απ’ όπου έλαβε το αντίστοιχο Πτυχίο τον Ιούνιο του 1955 (Άριστα παμψηφεί με χρηματικό βραβείο εις μνήμη Καλλιόπης Κοκκίνου[7]). Το επόμενο έτος γεννήθηκε η κόρη του συνθέτη (Βασιλική).

 

Από το 1958 υπάρχει μια σταδιακά αυξανόμενη δραστηριοποίηση του Δημήτρη Δραγατάκη ως συνθέτη: αρχίζει τη συστηματική σύνθεση έργων πολλά από τα οποία διακρίνονται σε Πανελλήνιους Διαγωνισμούς[8] και παρακολουθεί με κάθε δυνατό τρόπο (ραδιόφωνο, συναυλίες, διαλέξεις) τις συνθετικές τάσεις της εποχής του, προσεγγίζοντας σταδιακά τα σύγχρονα μουσικά ρεύματα. Παρά την αρχική μαθητεία του πλάι στον Λεωνίδα Ζώρα και τον Μανώλη Καλομοίρη[9], δεν ταυτίστηκε ποτέ με το ύφος της Εθνικής Μουσικής Σχολής· ψήγματα τους ύφους της Εθνικής Σχολής εντοπίζονται μόνο σε κάποια από τα πρώτα έργα του. Αντίθετα, μπορεί περισσότερο να θεωρηθεί ένας “αυτοδίδακτος” συνθέτης, καθώς οι επιδράσεις από τη μουσική του τόπου καταγωγής του, τα μουσικά ρεύματα της εποχής του (η μουσική πρωτοπορία των δεκαετιών του ’60 και του ’70) και κυρίως η προσωπική του αντίληψη για τη μουσική τέχνη διαμόρφωσαν ουσιαστικά τη δημιουργική του γλώσσα.

 

Από το 1977 αρχίζει εκ νέου η συνεργασία του Δ.Δραγατάκη με το Εθνικό Ωδείο, ως καταξιωμένου πλέον συνθέτη, λαμβάνοντας τη θέση του Καθηγητή Ανωτέρων Θεωρητικών και μετέχοντας στις περισσότερες Εξεταστικές Επιτροπές του Ωδείου.

 

Εικόνα 2: Δ.Δραγατάκης ('80)

 

Από την άνοιξη του ίδιου έτους αρχίζει επίσης να μετέχει στα Δ.Σ. της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών. Το καλοκαίρι  του 1979 του απονέμεται τιμητική σύνταξη από το Υπουργείο Πολιτισμού για «εξαιρετικές υπηρεσίες στη μουσική», ενώ αρκετά αργότερα (11.2.1991 έως 10.2.1993), ο συνθέτης αποτέλεσε και ο ίδιος μέλος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής που εισηγούνταν τις τιμητικές συντάξεις των καλλιτεχνών (εικαστικών και μουσικών). Το 1980 ο Δραγατάκης ορίστηκε για πρώτη φορά μέλος του Ειδικού Ταμείου Οργανώσεως Συναυλιών  (Ε.Τ.Ο.Σ.) της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, θέση που διατήρησε ως το θάνατό του. Παράλληλα συνέχισε η ανέλιξή του μέσα στο Εθνικό Ωδείο με την κατάληψη των θέσεων του Εφόρου της Σχολής Αν. Θεωρητικών (1983-1995), του μέλους του Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Ωδείου (1983-2001) και του μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου (1985-2001).

 

Τον Αύγουστο του 1988 πραγματοποιείται η πρώτη τιμητική εκδήλωση για τον συνθέτη και ακολουθούν δεκάδες άλλες μέχρι σήμερα[10]. Λίγο νωρίτερα, τον Ιούνιο του ίδιου έτους απονέμεται στον συνθέτη Αναμνηστικό Μετάλλιο για τη συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση. Έξι χρόνια μετά (1994) η σύζυγος του συνθέτη χάνει τη μάχη για τη ζωή έπειτα από πολύμηνη ασθένεια. Το 1995 ο Δραγατάκης καταλαμβάνει τη θέση του Αντιπροέδρου της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών (Ε.Ε.Μ.), την οποία διατήρησε ως το Μάρτιο του 2001, οπότε ανακηρύχθηκε ομόφωνα ισόβιος επίτιμος Πρόεδρος της Ένωσης. Το 1997 του απονεμήθηκε το βραβείο «Μαρία Κάλλας» από το Γ΄ Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και δύο χρόνια αργότερα το βραβείο «Εις μνήμην Γ. Παπαϊωάννου» της Ακαδημίας Αθηνών. Τέλος, από την 18^η.2.1999 και έως το θάνατό του, αποτέλεσε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, ως εκπρόσωπος της Έ.Ε.Μ.

 

Ο Δημήτρης Δραγατάκης πέθανε ξαφνικά, στις 18 Δεκεμβρίου του 2001, όντας δημιουργικός και δραστήριος μέχρι την ηλικία των 87 ετών. Στην κηδεία του (Α΄Νεκροταφείο Αθηνών, 21.12.2001) συνέρευσε πλήθος μουσικών προσωπικοτήτων, φίλων και συγγενών. Σύσσωμος ο ημερήσιος αθηναϊκός τύπος της 20^ης Δεκεμβρίου αναφέρθηκε στο  γεγονός του θανάτου του συνθέτη.

 

Το καλοκαίρι του 2003 με πρωτοβουλία της οικογένειας του συνθέτη και του στενού, ηπειρώτη, φίλου του, Θωμά Ταμβάκου, ιδρύθηκε ο «Σύλλογος Φίλων Δημήτρη Δραγατάκη[11] «με σκοπό τη διαφύλαξη, μελέτη, προβολή, διάδοση και αξιοποίηση του έργου του Δημήτρη Δραγατάκη, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό». Στο Σύλλογο μετέχουν αρχιμουσικοί, πανεπιστημιακοί καθηγητές, συνθέτες, μουσικοί, μουσικολόγοι, αλλά και φίλοι και συγγενείς του συνθέτη. Ο Σύλλογος διοργανώνει σε ετήσια βάση συναυλίες με έργα του συνθέτη και υποστηρίζει σταθερά τις εκδόσεις των έργων του (έντυπες και ηχητικές). Η σημαντικότερη ωστόσο πρωτοβουλία του Συλλόγου Φίλων Δ.Δραγατάκη είναι ο «Διαγωνισμός Σύνθεσης στη μνήμη του συνθέτη», ο οποίος πραγματοποιείται κάθε δύο χρόνια σε συνεργασία με την Ένωση Ελλήνων Μουσουργών, δίνοντας κίνητρα για δημιουργία έργων στη νέα γενιά των Ελλήνων συνθετών, στην οποία πίστευε βαθιά ο Δραγατάκης. Μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί τρεις Διαγωνισμοί Σύνθεσης στη μνήμη του συνθέτη (2003, 2005, 2007) ενώ έχει ήδη προκηρυχθεί ο τέταρτος (καλοκαίρι 2009).

 

Εικόνα 3: Δ.Δραγατάκης (2001)

 

Ο Δημήτρης Δραγατάκης υπήρξε παραγωγικότατος συνθέτης. Έχει γράψει μουσική για όλα σχεδόν τα μουσικά είδη και ο συνολικός αριθμός των έργων του υπερβαίνει τα 140. Τα πρώτα του έργα τοποθετούνται πριν το 1940 και τα τελευταία το 2001, το έτος του θανάτου του. Κατά τη σύνταξη του Καταλόγου Έργων του συνθέτη από τη γράφουσα χρονολογήθηκαν κατά προσέγγιση τα αχρονολόγητα έργα του, ενώ επιπλέον ανακαλύφθηκαν και ταυτίστηκαν πολλά νεανικά χειρόγραφά του.

 

Συνοπτικά[12] η εργογραφία του Δραγατάκη περιλαμβάνει: 6 Συμφωνίες καθώς και άλλα έργα για ορχήστρα, 14 έργα για σόλο όργανο και συνοδεία, 7 κουαρτέτα εγχόρδων, 11 έργα για σόλο πιάνο, 5 έργα για άλλα σόλο όργανα, 2 έργα για δύο πιάνα, πολλά έργα για μικρά σύνολα οργάνων, 21 τραγούδια για φωνή και πιάνο, 5 έργα για φωνή/φωνές και συνοδεία, 13 έργα για (ασυνόδευτη) χορωδία, μουσική επένδυση 9 θεατρικών έργων, 5 σουίτες μπαλέτου, 3 έργα ηλεκτρονικής μουσικής, 1 θεωρητικό έργο κ.λπ.

 

Η σημασία του έργου του Δραγατάκη είναι ωστόσο ανεξάρτητη από το ίδιο το πλήθος των έργων του ή τον αριθμό των διακρίσεων που έλαβε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η αποδοχή και η αναγνώριση που κέρδισε η μουσική του Δραγατάκη είναι κυρίως αλληλένδετη με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δημιουργού της. Ο Δραγατάκης ήταν ένας δημιουργός σύγχρονος, που αφουγκραζόταν τα μηνύματα τη εποχής του και τα εξέφραζε μέσα από τη μουσική του· επίσης ένας δημιουργός βαθιά Έλληνας, που ενέταξε σταθερά την ελληνική μουσική παράδοση και ιδιαίτερα την ηπειρώτικη μέσα στο έργο του· τέλος, ένας δημιουργός ανθρωπιστής, που ήθελε η τέχνη να προσεγγίζει το μέσο άνθρωπο και να μην απευθύνεται μόνο στους «ειδικούς». Με αυτά τα χαρακτηριστικά ο Δραγατάκης οδηγήθηκε σταδιακά σε ένα γόνιμο συγκερασμό της σύγχρονης μουσικής της εποχής του και της μουσικής της ιδιαίτερης πατρίδας του, μέσα από ένα ύφος γραφής άμεσα κατανοητό για τον ακροατή. Στη ακλόνητη συνέπεια και στην υψηλή ποιότητα αυτού του δημιουργικού συνδυασμού έγκειται και η καίρια συνεισφορά του Δημήτρη Δραγατάκη στην ελληνική μουσική.