Πολιτισμός

εκθέσεις

Κώστας Μπαλάφας

Σύλλογος Αποφοίτων Ζωσιμαίας Σχολής

έκθεση "Ήπειρος" 17 Ιουνίου 2004

Συνέντευξη του Κώστα Μπαλάφα με την Άννα Δερέκα 17 Ιουνίου 2004

"Να μπορέσω να καταγράψω τους ανθρώπους του πόνου και του μόχθου"

 

       Την Πέμπτη 17 Ιουνίου 2004, εγκαινιάστηκε στη Δημοτική Πινακοθήκη Ιωαννίνων η έκθεση ασπρόμαυρης φωτογραφίας του κορυφαίου Ηπειρώτη φωτογράφου Κώστα Μπαλάφα. Ο Σύλλογος Αποφοίτων Ζωσιμαίας Σχολής, διοργανώνοντας την έκθεση «Ήπειρος» στην πόλη μας, μας έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσουμε το συνταρακτικό πορτρέτο της Ηπείρου 1940 – 1970, - βουνά και ποτάμια, πρόσωπα και ασχολίες – από τον φωτογράφο Κώστα Μπαλάφα. Στα εγκαίνια, παραβρέθηκε ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Συναντηθήκαμε μαζί του, λίγη ώρα πριν στο ξενοδοχείο «Παλλάδιον» που διέμενε, και κουβεντιάσαμε με τον ογδοντατριάχρονο δημιουργό πολλές ώρες. Αυτό που ακολουθεί είναι μόνον η αρχή της συνομιλίας μας.

       Α. Δερέκα: Εάν σας ζητούσα κύριε Μπαλάφα να αυτοβιογραφειθείτε, τι θα μου λέγατε;
       Κώστας Μπαλάφας: Ότι είμαι ένας άνθρωπος, που γεννήθηκα σ’ αυτόν τον τόπο, φορτωμένος με όλες τις καταβολές, και όσο τον πλησιάζω περισσότερο, τόσο χάος βρίσκω, πιο πέρα από την επιφάνεια. Με γοητεύουν οι άνθρωποι του πόνου και του μόχθου, γιατί κι εγώ πέρασα δύσκολα χρόνια, και τους καταλαβαίνω απόλυτα. Η πρώτη μου επαφή με την φωτογραφία ήταν ακριβώς αυτή: Να μπορέσω να καταγράψω τα βιώματά μου με τους ανθρώπους που έζησα. Κυρίως σημαδιακό ήταν, το πέρασμά μου από την Αντίσταση του ’40 – ’44. Εκεί είδα τους αγώνες του λαού για ελευθερία και αξιοπρέπεια. Στην συνέχεια είδα τους αγώνες του λαού για να επιζήσει στην κακοτράχαλη γη που βρέθηκε. Γιατί η άγονη γη δεν μπορούσε να κρατήσει τον πληθυσμό της, και οι περισσότεροι ταξίδευαν. Ήταν αυτό το μόνιμο μεράκι της Ηπειρώτικης οικογένειας, ο ξενιτεμός. Και περισσότερο απ’ όλα, οι Ηπειρώτισσες μάνες. Ένα μεγάλο θέμα. Ένα φοβερό θέμα. Οι Ηπειρώτισσες μάνες, που γεύτηκαν την φτώχεια και την ανέχεια, όσο καμιά άλλη κοινωνική τάξη. Όμως στάθηκαν εκεί.

       Α. Δερέκα: Ποιοι καθόρισαν την αισθηματική σας γεωγραφία, την παιδεία σας, τον κόσμο σας.
       Κώστας Μπαλάφας: Κυρίως την καθόρισαν, ακριβώς αυτοί οι άνθρωποι, του μόχθου. Αυτές οι γυναίκες, που σας είπα, που καλλιεργούσαν την άγονη γη με το τσαπί. Λες και στοίβαν στα δυό τους χέρια, το λιγοστό της χώμα και το ποτίζαν με ιδρώτα για να το κάνουν να καρπίσει. Χαρακτηριστικός είναι ο στίχος του Γκοντζούλα, που λέει: «Στενά χωράφια, βολεμένα σε πεζούλια / κι άπιαστες γίδες / που κρεμιούνται σε γκρεμούς / αυτή είναι η πατρίδα μας. / Μα η πούλια δεν λάμπει, όσο σε άλλους ουρανούς». Φαίνεται πως είναι πράγματι έτσι. Πως όσο τον ταλαιπωρεί κάποιον η χώρα του, η γη του, οι πατρογονικές του ρίζες, τόσο περισσότερο την αγαπάει.

       Α. Δερέκα: Επιρροές δεχτήκατε;
       Κώστας Μπαλάφας: Καμιά εντελώς επιρροή από ξενόφερτα στοιχεία, δεν ανακατεύτηκαν μεσ’ τη δουλειά μου. Πολλοί με κατηγόρησαν ότι φωτογραφίζω την φτώχεια, και τον πόνο των ανθρώπων. Μα είναι η ίδια η ζωή! Η ίδια η ζωή κινείται μεταξύ πόνου και ανίας. Ή θα πονάς ή θα ανιάς στη ζωή. Αυτό που λέμε ευτυχία και χαρά, είναι σαν ένα φύσημα δροσιάς στη κάψα του καλοκαιριού. Με γοητεύουν όλος αυτός ο κόσμος, που με τον μόχθο τους διαμόρφωσαν ένα κλίμα. Γιατί όλες αυτές οι πολιτισμικές καταβολές και οι ιστορικές μνήμες συσσωρευμένες, στο πέρασμα, στη διεργασία των γενεών, δημιούργησαν αυτό το τυπικό κλίμα, το Ελλαδίστικο, το να είναι κανένας Έλληνας, πώς να το πω;

       Α. Δερέκα: Σας κατηγόρησαν ότι δεν είστε ευχάριστος φωτογράφος. Ακόμη και τα τοπία σας είναι ομιχλώδη.
       Κώστας Μπαλάφας: Κι αυτά είναι μία προέκταση, γενικώς, του ανθρώπου που ζει μέσα σ’ αυτό το χώρο και ανάλογα με τις εδαφολογικές συνθήκες που μεγάλωσε, όπως φυτρώνει η πορτοκαλιά κάτω στον κάμπο, ο έλατος επάνω στα βουνά, έτσι κι ο χαρακτήρας των ανθρώπων. Άλλοι είναι οι καμπίσιοι, άλλοι είναι οι βουνίσιοι. Και γενικά το τοπίο είναι κι αυτό μια προέκταση της αισθητικής μου ανάγκης για φωτογραφική διαμόρφωση. Γιατί το πονώ, πληγώθηκε αλόγιστα με την μπουλντόζα, για να υποταχθεί στα τροχοφόρα. Το θέλω ανόθευτο κι αυτό.

       Α. Δερέκα: Η Ελλάδα, τι σημαίνει για σας;
       Κώστας Μπαλάφας: Κοιτάχτε, είναι σημαντικό το να είναι κανένας Έλληνας. Και αυτό το βλέπουμε στο χαρακτήρα γενικώς των διαφόρων περιοχών της. Φαίνεται πως έτσι ήταν απ’ την αρχαιότητα αυτός ο τόπος. Κάνω τώρα την νησιώτικη Ελλάδα. Και την νησιώτικη Ελλάδα όπως την είδα, κάθε νησί, έχει το δικό του χαρακτήρα, τους δικούς του ανθρώπους, τις δικές του πηγές, τις δικές του πολιτισμικές αξίες. Ας τους βάλουμε κοντά κοντά. Τους Κρητικούς: έχει διαφορετική φορεσιά. Δική του λαλιά. Δικό του χορό και μουσική. Εκφράζεται με τις μαντινάδες του ποιητικά. Έχει αυτή την ευχέρεια του λόγου. Κάτι που δεν τόχουν σ’ άλλους χώρους. Ας πάρουμε τους κοντινούς μας: Την Κέρκυρα με την Λευκάδα. Συνορεύουν οι άνθρωποι αυτοί, αλλά δεν έχουν καμιά σχέση σαν χαρακτήρες ανθρώπων. Άλλοι είναι οι Κερκυραίοι, άλλοι είναι οι Λευκαδίτες. Ακόμη, ακόμη, κοιτάχτε, και την ευαισθησία τους ακόμη, στην παρουσίασή τους, στα κοστούμια που φοράν, στη μουσική τους γενικά, στο τραγούδι, είναι αυτό που εκφράζει τον πόνο του.

   

       Α. Δερέκα: Κύριε Μπαλάφα, εσείς τελικά γιατί φωτογραφίζετε; Τι σας μάγεψε στη φωτογραφία; Τι ήταν αυτό που μίλησε μέσα στην καρδιά σας; Δεν σκεφτήκατε ποτέ να κάνετε κάτι άλλο στη ζωή σας;
       Κώστας Μπαλάφας: Το πρώτο πράγμα που θέλησα να κάνω, ήταν να γράψω. «Εν αρχή ην ο λόγος». Και το απαύγασμα του λόγου είναι η ποίηση. Ήμουνα τότε 11 – 12 χρονών. Δούλευα σ’ ένα γαλατάδικο στην Αθήνα. Υπέφερα πολύ από τους ανθρώπους αυτούς. Βρήκαν τα γραπτά μου και μου τα σχίσανε. Και με δείραν γι’ αυτό! Ναι, γιατί έγραφα. Ναι, τι τραβούσα απ’ αυτούς! Μια φορά, ήρθαν του αφεντικού μου συγγενείς από την Αμερική, και θέλησε να τους ξεναγήσει σε διάφορα αξιοθέατα. Τότε ήταν αυτές οι μικρές μηχανές της Kodak που την έπαιρνες 250 δραχμές, με ένα φιλμ μαζί. Θέλησαν να βγάλουν και μια φωτογραφία. Πήραν κι ένα κουτί τέτοιο. Αλλά κάποιος θα έπρεπε να το κρατάει. Με πήραν, με αγκάρεψαν να τους βγάλω την φωτογραφία. Κι όταν είδα εγώ ότι αυτό που βλέπω μπροστά μου, μπορώ να το καταχωρήσω σε εικόνα, μαγεύτηκα. Και είπα: Πότε θα πάρω ένα τέτοιο εργαλείο, για να καταγράψω τη ζωή των ανθρώπων που έζησαν και υπέφερα μαζί τους.

       Α. Δερέκα: Επομένως καθορίστηκε πολύ νωρίς ο δρόμος που πήρατε. Στα 11 σας χρόνια είχε μπει κι ο οριστικός σας στόχος.
       Κώστας Μπαλάφας: Ακριβώς, ναι. Το πώς θα βρω ένα τέτοιο εργαλείο, να μπορώ να καταγράψω τα βιώματά μου.

       Α. Δερέκα: Και πως το βρήκατε; Πως αποκτήσατε την πρώτη σας μηχανή;
       Κώστας Μπαλάφας: Ήρθα στη Γαλακτοκομική Σχολή Ιωαννίνων και ήτανε φίλος ο Απόστολος Πανταζίδης. Ένας θαυμάσιος φωτογράφος, πολύ καλός φίλος, ένας καλλιεργημένος πολύ άνθρωπος, πολύ ευέλικτος. Πήγαινα συχνά και έμενα μαζί του, στο σκοτεινό θάλαμο που έκανε τις εκτυπώσεις. Ήμουνα σχεδόν ο πρώτος μαθητής του. Και ήταν ένας μεγάλος δάσκαλος για μένα. Βέβαια όλοι τότε φωτογράφιζαν, όπως είπατε, ηλιοβασιλέματα, χρυσάνθεμα, και τέτοια πράγματα. Και όταν τέλειωσε η διαμάχη αυτή με το αντάρτικο, και ζυμώθηκα μ’ αυτό το λαό, είπα: έχουμε αυτό το λαό που έχει ξεπεράσει τον εαυτό του σε θυσία και σε προσφορά, και θα φωτογραφίζουμε τέτοια χαζά πράγματα; Αυτόν τον κόσμο θα φωτογραφίσω

 

     Κώστας Μπαλάφας:

  «Η παράδοσή μας δημιουργήθηκε, από πανάρχαιους πολιτισμούς που με τη διεργασία των γενεών κατά τη διάρκεια των αγώνων, διαμόρφωσαν ένα ιδιότυπο κλίμα, το Ελληνικό: Το να είμαστε Έλληνες. Μελετώντας την ιστορία και προσέχοντας την παράδοση, πολεμάμε να βρούμε μια στέρεα βάση να μπορέσουμε να θρονιάσουμε τις καινούργιες επιτεύξεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, ώστε να μη γίνουμε θύματα των ατελειών τους, αλλά να επωφεληθούμε από τα πλεονεκτήματά τους. Θεώρησα ότι με τη φωτογραφία προσφέρω κάτι, κυρίως καταγράφοντας ορισμένα πράγματα που φθείρει ο χρόνος και καταστρέφει ο ''Πολιτισμός''. 

Θεωρώ χρέος κάθε καλλιτέχνη, σ' οποιοδήποτε τομέα της τέχνης κι αν ανήκει, ότι έχει μια υποχρέωση, πέρα από κάθε προσωπική αναζήτηση στην τέχνη, να καταχωρήσει στο έργο του τον τόπο του, και την εποχή του. Είναι μια υποχρέωση προς την ίδια την ιστορία, αν θέλετε, γιατί ότι ξέρουμε από παλιότερους πολιτισμούς, το μαθαίνουμε από υπολείμματα της τέχνης που διέσωσε η μυλόπετρα του χρόνου κι ότι σμιλεύτηκε στην πέτρα, ότι χαράκτηκε σε εικόνα ή ότι καταχωρήθηκε ποιητικά στην ιστορία.»