«Σύρε στον πάππου», του ’πε, κι αυτός πήγε παράμερα, εκεί που στεκόταν ο πάππους με τη μαγκούρα στο χέρι και το ψαθάκι του, κι όπως κοιτούσε τη μάνα να κάνει τα ξόρκια της, βλέπει το σμήνος, που λίγο πριν αντάριαζε στον αέρα, να γυρίζει καταπάνω της βουίζοντας κι ευωδιάζοντας (;) και να κάθεται στα χέρια της πρώτα, «Καλώς το, καλώς το, καλώς το, το ήμερο, το ήμερο, το ήμερο» την άκουγε να του λέει, κι αυτό καθότανε παντού, στα χέρια της, στο μαύρο κεφαλομάντιλο, στις πλάτες, στο στήθος και στην ποδιά της, ενώ πάνω από το κεφάλι της βούιζε το υπόλοιπο σμήνος κι όσο άγριο έδειχνε στον αέρα, τόσο ημέρωνε πάνω της κι έμπαινε σιγά σιγά στην άδεια κυψέλη, κι η μάνα γύρισε και τον κοίταξε, πώς τον κοίταξε! Τα ’χασε, γιατί ήταν και δεν ήταν η μάνα του όπως την ήξερε, κι ανατρίχιασε όταν τον χάιδεψε στο κεφάλι με κείνα τα χέρια που λίγο πριν ήταν γεμάτα μελίσσια κι ούτε ένα δεν την τσίμπησε, μάγισσα ήτανε;

Μάγισσα θα ’τανε, μια καλή μάγισσα όμως, αφού ήτανε μάνα του.

(Ο ύπνος του καπνιστή, σσ. 25-26)

            Συνήθης τέλος είναι και η έμμετρη φόρμα, αυτή που συνήθως αποκαλούμε παραδοσιακή, η οποία όμως εκφράζει καινούριες ευαισθησίες. Ποιήματα αυτού του τύπου, τέσσερα συγκεκριμένα, πρωτοεμφανίζονται στα Μαύρα λιθάρια κι έχουν το σχήμα του δημοτικού τραγουδιού το ένα αλλά με πλεκτή ομοιοκαταληξία («Πολλά βήματα πίσω») και του σονέτου τα υπόλοιπα τρία («Τον τάφο μου τον θέλω στα Χαυτεία», «Άνισα δικαιώματα», «Πνιγμένος τόσα χρόνια»). Άλλα τέσσερα εμφανίζονται στα Γυάλινα Γιάννενα, μονάχα που το σχήμα πια αλλάζει, το ένα μάλιστα αποφεύγει και την ομοιοκαταληξία («V», «Μνήμη Κ.Γ. Καρυωτάκη», “Flash-black”, «Νοσοκομείο Ερυθρού Σταυρού»). Ένα ακόμα απαντά στην Παραλογή, το οποίο, ενώ θυμίζει δημοτικό τραγούδι, δομείται με τέσσερις τρίστιχες στροφές και μια δίστιχη, που ομοιοκαταληκτούν ζευγαρωτά μονάχα στους δυο πρώτους στίχους (σ. 12). Εφτά τέλος περιλαμβάνονται στον Ύπνο του καπνιστή, από τα οποία δύο είναι σονέτα (σσ. 9, 14), δύο δημοτικότροπα (σσ. 15, 47-48) και τρία αλλότροπα (σσ. 20, 47, 51).

            Η τάση αυτή προς τις παραδοσιακές φόρμες έχει την αφετηρία της στην αγάπη του ποιητή για το δημοτικό τραγούδι. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που θέματα και απόηχοι αυτού του τραγουδιού απαντούν και σε ελευθερόστιχα ποιήματα. Ειδικότερα, ατόφιοι στίχοι δημοτικοί εισάγονται, αν κι όχι συχνά, στο σώμα του κειμένου. Ενίοτε ενσωματώνονται δημοτικότροποι στίχοι, περισσότεροι ή λιγότεροι, είτε γιατί προηγείται ένας γνήσιος δημοτικός στίχος είτε γιατί το επιβάλλει το θέμα, όπως το νανούρισμα λ.χ. Ενδιαφέρουσα είναι η ενσωμάτωση του τελευταίου τύπου στη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» (Γυάλινα Γιάννενα). Η σειρά των δεκαπεντασύλλαβων στίχων αρχίζει με ένα οχτασύλλαβο ημιστίχιο και συνεχίζεται σε κάθε επόμενο στίχο με ένα εφτασύλλαβο κι ένα οχτασύλλαβο, πράγμα που σημαίνει ότι ο κλασικός στίχος σπάζει και μοιράζεται σε δυο γραμμές, προφανώς για να κολάσει το δημοτικό ρυθμό. Συνηθέστερα ωστόσο ο ανομοιοκατάληκτος δεκαπεντασύλλαβος ενσπείρεται στο ποίημα είτε ολόκληρος είτε σπασμένος στα δυο (8+7 συλλαβές), «γιατί», όπως λέει κι ο ποιητής, «ένας δεκαπεντασύλλαβος στις μέρες μας δεν μπορεί να είναι αρτιμελής και ‘‘αθώος’’» [περ. Ποίηση 26 (Φθινόπωρο-Χειμώνας 2005) 82], ενώ πολύ συχνότερα παρεμβάλλονται στη ροή του ελεύθερου στίχου οχτασύλλαβα και εφτασύλλαβα ιαμβικά σχήματα,  σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η πεζολογία του νεωτερικού στίχου. «Από βαθιά και εντεύθεν του δημοτικού τραγουδιού», παρατηρεί ο Μάρκος Μέσκος, «η ποίησή του  [του Γκανά] δεν αρνείται τους δημοτικούς τρόπους (τη στέρεη βιολογική του καταγωγή)· αρνείται τη μίμηση των δημοτικών τόνων και τις ρητορικές κορόνες του πρωτόπλαστου υπερρεαλισμού. Η υπέρβασή του, στα καίρια σημεία της σημαντικής του, τονίζει το ενδοστρεφές θέμα και το φωτίζει» (Προσωπικά κείμενα, 2000, σ. 86) [τα πλάγια δικά μου, για να δείξουν τα ιαμβικά σχήματα]:

Θανάσης Μαρκόπουλος

Έρχονται μέρες που ξεχνάω πώς με λένε.

Έρχονται νύχτες βροχερές βαμβακερές ομίχλες

τ’ αλεύρι γίνεται σπυρί ύστερα στάχυ

θροΐζει με πολλά δρεπάνια

αψύς Ιούλιος στη μέση του χειμώνα.

Βλέπω το υφαντό του κόσμου να ξηλώνεται

αόρατο το χέρι που ξηλώνει

και τρέμω μην κοπεί το νήμα.

Νήμα νερού στημόνι χωρίς μνήμη

σταγόνα διάφανη σε βρύα και λειχήνες

νιφάδα-χνούδι των βουνών

χαλάζι-φυλλοβόλο

κι άξαφνα σκάφανδρο ζεστό

στην κιβωτό της μήτρας.

Αρχαίο σκοτάδι τήκεται και τρίζει

αχειροποίητη φλογίτσα που το γλείφει.

Συναγωγές υδάτων υετοί πρόγονοι παγετώνες

στην πάχνη ακόμη της ανωνυμίας.

            (Παραλογή, σ. 7)

΄Οσο κι αν η τεχνική αυτή θυμίζει την «επαναμάγευση του ποιητικού λόγου», που προτείνει ο Νάσος Βαγενάς στο άρθρο του «Η κρίση του ελεύθερου στίχου» [περ. Νέα Εστία 1734 (Μάιος 2001) 721-727], μια αξιοποίηση δηλαδή στοιχείων της έμμετρης προσωδίας για την επαναπόκτηση του ρυθμού από τον πεζολογούντα ελεύθερο στίχο, η περίπτωση του Γκανά ωστόσο φαίνεται άσχετη, καθώς η τακτική αυτή ακολουθείται από πολύ νωρίς, από την πρώτη ακόμα συλλογή, και προφανώς συναρτάται με τα θέματα και την καταγωγή του ποιητή από μια περιοχή με ιδιαίτερα ισχυρή τη δημοτική παράδοση. Από την αγάπη αυτήν προς το δημοτικό ρυθμό αλλά κι από τη μαθητεία του στους ελάσσονες ποιητές της ανανεωμένης παράδοσης του μεσοπολέμου, όπως ο Λάμπρος Πορφύρας κι ο Τέλλος Άγρας, εκκινούν τόσο η στιχουργική δραστηριότητα του ποιητή όσο και η τάση του να χτίζει παραδοσιακά στη φόρμα ποιήματα από τη δεύτερη ακόμα συλλογή, τάση που στη δεκαετία του ’80 χαρακτηρίστηκε μεταμοντέρνα και ακολουθήθηκε από νέους ποιητές, όπως ο Ηλίας Λάγιος, ο Γιώργος Κοροπούλης κι ο Διονύσης Καψάλης (Τριώδιο, 1989), με τους οποίους ο Γκανάς συνέπραξε με δεκαέξι ποιήματα στην Ανθοδέσμη:

Τον τάφο μου τον θέλω στα Χαυτεία

Αφίσες με τραβούν απ’ το μανίκι,

Αθήνα μου γεμάτη καλλιστεία.

Τον τάφο μου τον θέλω στα Χαυτεία,

είκοσι χρόνια σου πληρώνω νοίκι.

Στον ύπνο να περνούν βουνά και δάση,

νεράιδες φασκιωμένες μαύρα ρούχα.

Κάτι σαν άχτι μουλαριού που σου ’χα

σε ποιο λεωφορείο το ’χω χάσει!

Ποια τρέλα, πες μου, με χτυπάει στις φτέρνες

και φεύγω και κυλάω σαν το τόπι,

με γήπεδα μουγγά και με ταβέρνες

στα σωθικά. Οι άνθρωποι κι οι τόποι,

ξένοι που μοιάζουν στις φωτογραφίες

που βγάζαμε σε άλλες ηλικίες.

            (Μαύρα λιθάρια)

            Όποια φόρμα όμως κι αν επιλέγεται, ο λόγος διακρίνεται  για τη διαύγεια και την ευθυβολία του, την τόλμη, την εικονοποιία, το λυρισμό και την ένταση, χαρακτηριστικά που πηγάζουν βέβαια από μια ορισμένη ιδιοσυγκρασία, αλλά κι από μια ποιητική βούληση η οποία προτάσσει το βίωμα κι όχι τη γραφή, μια και ο Γκανάς φτάνει στο άστυ από την Ήπειρο, έναν τόπο με ισχυρές παραδόσεις, όπως οι Γιάννης Δάλλας, Τάσος Πορφύρης, Χριστόφορος Μηλιώνης, Νίκος Χουλιαράς, Βασίλης Γκουρογιάννης και Σωτήρης Δημητρίου, για να μείνουμε στους νεότερους. Είναι εύλογο λοιπόν η τεχνική του να έχει βιωματικές καταβολές. Αυτό σημαίνει πως φέρνει μέσα του έντονες παιδικές μνήμες, οι οποίες συνδέονται όχι μονάχα με την παράδοση του δημοτικού τραγουδιού αλλά και με την πρόσφατη ιστορία του τόπου και τους ανώνυμους ανθρώπους, οικείους και μη, που αποδήμησαν. Οι μνήμες αυτές επηρεάζουν αναπόφευκτα, πέρα από την τεχνική, και τη θεματική του ποιητή. «Στο Μιχάλη Γκανά», συνοψίζει εύστοχα η Μαρία Τσάτσου, «συμπλέκεται η προσωπική αγωνία, με τις αναζητήσεις μιας ολόκληρης γενιάς, με το δράμα της πατρίδας. Εμφύλιος, μετανάστευση, το χωριό, η πόλη, ζωή και θάνατος. Το έπος μιας οικογένειας συνυφαίνεται με το ιστορικό γίγνεσθαι μιας ολόκληρης χώρας. Γι’ αυτό το απόσταγμα φτάνει σ’ εμάς αβίαστα με νωπές τις δαχτυλιές του χρόνου» (εφ. «Η Καθημερινή», 16-5-1999).

            Η μεταφύτευση καταρχήν στο άστυ προκαλεί απαρέσκεια στον ποιητικό υποκείμενο και το οδηγεί στην εσωτερική εξορία. Από τη μια, η δικτατορία του ’67 επιβάλλει ένα κλίμα ανελευθερίας, που στομώνει τα τραγούδια και αφοπλίζει τη λαϊκή ζωτικότητα. Από την άλλη, ένας τρόπος ζωής αλλιώτικος, τόσο διάφορος από τη ζωή της απομακρυσμένης επαρχίας. Η καταναλωτική τεχνολογία θριαμβεύει. Ο καινούριος κόσμος υψώνεται ερήμην των ανθρώπων και των πραγματικών τους αναγκών. Είναι ο καιρός του τρανζίστορ και της τηλεόρασης, ο καιρός των διαφημίσεων. Τα πλήθη βολοδέρνουν για τον επιούσιο στους δρόμους, ανάμεσα σε πολυκατοικίες που συνθλίβουν τις μνήμες της παλιότερης ζωής. Άλλοι λησμόνησαν τη φιλία, τα γνήσια αισθήματα. Έγιναν δικηγόροι, γιατροί, καθηγητές και ζουν πια υποταγμένοι. Δεν αποκαλύπτουν τις πληγές, τις αντιφάσεις, τους συμβιβασμούς. Προσποιούνται κιόλας, ψεύδονται, γίνονται άλλοι. Βέβαια οι καιροί είναι δύσκολοι και η ανάγκη της επιλογής ανάμεσα στην υποταγή και την ελευθερία επιτακτική:

Κάθε πρωί

Κάθε πρωί γύρω στις δέκα

μια λάμψη σκοτεινή τον γονατίζει.

Θέλει να τρέξει να κρυφτεί,

θέλει σκοτάδι.

Γύρω τηλέφωνα, πελάτες

κι ένας στα μαύρα,

με σχοινί και με κουβά,

που τον αδειάζει ως τα γόνατα.

Ακούει μέσα του τ’ ανήμερο πηγάδι,

τ’ άπιαστο χέλι που βιδώνεται στη λάσπη,

κι ανάβει αργά το δέκατο τσιγάρο.

Σαν προσευχή

σηκώνεται ο καπνός

και σαν καπνός

από καμένο σπίτι,

που χρόνια τώρα όλοι έχουν φύγει

κι αυτό καπνίζει μοναχό του

κουφώματα

πατώματα

κρεβάτια...

            (Γυάλινα Γιάννενα)

Κοντά σ’ αυτά, και η μετανάστευση, μια κοινωνική αιμορραγία άλλου είδους. Η μεταπολεμική μαζική έξοδος των Ελλήνων στην κεντρική Ευρώπη αδειάζει την πατρίδα, γυμνώνει τους λόφους και τις πλαγιές, αφοπλίζει τα πουλιά και τα δέντρα. ΄Ομως ο Έλληνας που ξενιτεύεται, για να επιβιώσει, ερημώνει τον τόπο του για δεύτερη φορά, όταν στην ξένη γη ξεχνάει ποιος είναι και επιστρέφει άλλος:                        

Αυτοί που έφυγαν,

σε δυο σε τρία καλοκαίρια

θα γυρίσουν βαλίτσες,

τρανζίστορ, μαγνητόφωνα,

αφοπλισμένα κλαρίνα.

                        («Αφοπλισμός», Ακάθιστος δείπνος)

Παρά τη θλίψη ωστόσο που προκαλεί στο ποιητικό υποκείμενο η κοινωνική συνθήκη, υπάρχει και η καθημερινότητα με τις μικροχαρές της: ο απογευματινός καφές στη βεράντα συντροφιά με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, ο πρωινός στην οδό Σόλωνος, τα ούζα στην Ακαδημίας, η ταβέρνα και το κρασί, το τραγούδι, το τσιγάρο. Κοντά σ’ αυτές, και η μεγάλη χαρά του έρωτα, η πιο χαρμόσυνη νότα στο σκοτεινό τοπίο του άστεως.

Ο έρωτας του Γκανά είναι κατεξοχήν ευδαιμονικός. Δεν είναι ο παραπονιάρης, μίζερος έρωτας, οι κοπετοί και τα δάκρυα. Είναι φως κι αλάτι, γαλάζιος ουρανός, ελπίδα κι απαντοχή στο δύσκολο καιρό. Η καθημερινότητα, από την άλλη, φθείρει τον έρωτα κι αποδυναμώνει τα αισθήματα, μα η κερδισμένη από την πείρα σοφία παρηγορεί, ενώ η προτίμηση από όλες τις σκλαβιές δίνεται στη σκλαβιά της αγάπης. Είναι ακόμα ο έρωτας το υπέρτατο πάθος που οδηγεί στο έγκλημα και εγκλείει το φονιά «ισόβια στο σώμα του» (Παραλογή, σ. 17). Είναι τέλος ο έρωτας θυσία και υποταγή, απόσβεση του προσώπου και διαρκές μαρτύριο, όχι αγάλματα και προτομές:

Θα πιω τη γλώσσα σου ως τη ρίζα

τα λόγια και τα βογγητά σου

λέξεις λεξούλες οιμωγές

προστακτικές και προσευχές

ανάσα μου ρηχή βαθιά πνιχτή

όλο κραυγές και μινυρίσματα

κορμί μου καλομαθημένο

αλάτι γίνε στο μάτι του χιονιού

να το τυφλώσεις γυναίκα μου πανέμνοστη κυρά

που με φυσάει το βλέμμα σου γλυκά και πάω.

Πάω χαμένος.

(O ύπνος του καπνιστή, σ. 12)

            Η μεγάλη δεξαμενή ωστόσο από την οποία αντλεί τα θέματά του ο Γκανάς είναι οι μνήμες της παιδικής ηλικίας και του γενέθλιου τόπου. Το σκηνικό στο οποίο αναπτύσσεται κατά βάση η μυθολογία του ποιητή είναι ορεινό, ηπειρώτικο: βουνά και ποτάμια, πλατάνια, ομίχλη, βροχές και χιόνια, βελάσματα κι αγρίμια, πουλιά κάθε λογής, κυρίως κοτσύφια. Κι εντός του τοπίου περιστατικά σημαντικά κι ασήμαντα, άνθρωποι, δικοί και ξένοι, χαρές κι αγωνίες, ντουφέκια και κλαρίνα, όλα βαθιά χαραγμένα στην παιδική ψυχή. «Η ελληνική ύπαιθρος», γράφει ο Μισέλ Φάις, «ασκεί στον Γκανά μια σκοτεινή γοητεία· μια ανεξερεύνητη σαγήνη φορτισμένη με παιδιόθεν τραύματα, κακοφορμισμένες μνήμες της νεότερης εθνικής περιπέτειας (Κατοχή, Εμφύλιος) και αισθήματα απαρέσκειας ή αυτοσαρκασμού για την ερήμωσή της, στο όνομα της βίαιης αστικοποίησης ή της καταναλωτικής ευμάρειας» [περ. Εντευκτήριο 23-24 (Καλοκαίρι-Φθινόπωρο 1993) 191].

            Ανάμεσα στις παιδικές μνήμες δεσπόζει, όπως είναι εύλογο, ο θάνατος, θέμα που απασχολεί και τον ώριμο Γκανά, έτσι που να ’χει απόλυτο δίκιο ο ποιητής, όταν παρομοιάζει τον εαυτό του με «τρίκλιτη βασιλική», που αντιλαλεί «από φωνές πολλών κεκοιμημένων» (Παραλογή, σ. 26). Μέσα στο σκηνικό ενός άλλου καιρού ο θάνατος είναι πρώτα πρώτα ιστορικού χαρακτήρα: ο θαμμένος αντάρτης στη Φλώρινα του ’49, τα γυμνωμένα κόκαλα των σκοτωμένων, τα σωζόμενα πολυβολεία. Είναι όμως κι ο θάνατος των απλών ανθρώπων, που περιβάλλουν τον ποιητή, του παππού, του φίλου του Χρήστου Μπράβου και προπάντων της μάνας. Η μάνα είναι η πιο αγαπημένη μορφή του Γκανά και κατέχει κεντρική θέση στο έργο του, κατεξοχήν στην Παραλογή, μια συλλογή που παραπέμπει ευθέως στη δημοτική παράδοση του είδους με τις αναφορές της στο «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» και τα μοτίβα της «απάνω και κάτω κόσμος», «ξένα-θάνατος», «νεκροί που μιλούν». Είναι η μάνα των παιδικών χρόνων και των γλυκών αναμνήσεων, όπως η ευωδιά των μήλων στην κάμαρα του ’57. Η ανήμπορη μάνα στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. Η μάνα που προκαλεί τύψεις στο ποιητικό υποκείμενο, γιατί δεν τήρησε την υπόσχεσή του να πεθάνει μαζί της. Η μάνα είναι ο ισχυρός δεσμός με τη γενέθλια γη κι είναι για χάρη της που ο ποιητής κατεβαίνει στον κάτω κόσμο, σε μια δική του Νέκυια, αναζητώντας την. Ο θάνατος είναι η περίληψη της ως τα τώρα ζωής του ποιητή. Είναι λοιπόν φυσικό που το «Θεμελιακό χρώμα» της είναι το μαύρο (Μαύρα λιθάρια):

Να με θυμάσαι – βασιλικά να τρίβεις στις παλάμες

σου για να θυμάσαι – και δάκρυα πολλά να χύνεις

όταν με θυμάσαι – όταν σημαίνει Ναύπακτος–

Αράχοβα-Δεσκάτη – όταν περνάς Γαλήνης 18 –

που δεν περνάς – να με θυμάσαι – εκεί χαρτιά

μισογραμμένα – παιδιά που μεγαλώνουν – Ηλίας –

Γιάννης – τα παιδιά μου – εκεί παράπονο Ερμιόνη –

περαστικός Μιχάλης και Χρήστος των χρωμάτων –

βασιλικά να τρίβεις για να με θυμάσαι όταν

σημαίνει Σάββατο – Μαυρομιχάλη 8 – ο Φίλιππος

μαζί μας – αχ Γεωργία – Γιάννη – Έκτορα – Νίκο –

Γιώργο – να τους πεις... – να με θυμάστε –

Οβρένοβιτς και Παυσανίου – όπου πάτε με Πόπη

και Μυρσίνη και Γιαννάκη – και μη μου γράφεις –

δεν σκέφτεσαι εμένα όταν γράφεις – σκέφτεσαι

αυτό που γράφεις – κι εγώ ζητάω μνή-μη – πεινάω

μνή-μη και διψάω μνή-μη – και μη σας βγάλω απ’

τη ζωή σας – δεν το θέλω – εσύ το θέλησες –

θυμήσου – χωρίς εσένα δεν υπάρχω – χωρίς εμάς

είστε μειοψηφία (ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ) χωρίς εσάς οστά

γεγυμνωμένα – και μην ακούς πάνω και κάτω

κόσμος – είσαστε η πατρίδα μας κι εμείς ξενιτεμένοι.

                        (Παραλογή, σ. 27)

◄Πίσω στον Μιχάλη Γκανά