Η λίμνη Παμβώτις -
ένα οδοιπορικό στο χτές και το σήμερα
Του Γιώργου Μ. Βραζιτούλη
[Αναδημοσίευση από το ελληνογερμανικό περιοδικό Εξάντας του Βερολίνου
(τεύχος 4, Δεκέμβριος 2006)]
στον Μίλτο
Θα πρέπει να ήταν μια παγερή νύχτα στις αρχές εκείνου του Γενάρη, όταν οι
φρουροί άνοιξαν βιαστικά τις βαριές σιδερόπορτες στα
μπουντρούμια του κάστρου και έσυραν έξω βίαια έως το μικρό
λιμανάκι την αρχόντισσα μαζί με τις άλλες φυλακισμένες
γυναίκες της πόλης και τις φόρτωσαν άρον-άρον στις βάρκες
που περίμεναν με τους βαρκάρηδες έτοιμους στα κουπιά τους.
Οι λυγμοί και οι απελπισμένες φωνές των γυναικών έσχιζαν σαν
μαχαίρι τη σιωπή του νυχτερινού παγωμένου αέρα. Στο ρυθμό
που χτυπούσαν τα κουπιά το νερό, έρχονταν μια-μια οι θύμησες
και οι σκέψεις στο νου της αρχόντισσας. Τα πλούσια γεύματα
και οι συναναστροφές
με την υψηλή κοινωνία της πόλης. Τα θεσπέσια ρούχα
και κοσμήματα και τα άλλα ακριβά δώρα που έστελνε ο άρχοντάς
της από τη Βενετιά. Αλλά και εκείνος ο μεγάλος έρωτας με το
γιο του τυράννου. Όπως και η άρνηση στην επιθυμία - και
συνάμα η ανήκουστη προσβολή - του ίδιου του τυράννου.
Βυθισμένη στις σκέψεις της ίσως να μην αντιλήφθηκε η
αρχόντισσα τη στιγμή, που τα στιβαρά χέρια του δημίου την
πέταγαν στα παγωμένα νερά. Την ώρα που το κορμί της βoύλιαζε αργά προς το απόλυτο υγρό
σκοτάδι, ταυτόχρονα, αναδυόταν ο θρύλος που θα συνέδεε για
πάντα το όνομα της αρχόντισσας Κυρα-Φροσύνης που έπνιξε ο
Αλή Πασάς, με τη λίμνη Παμβώτιδα, τη λίμνη των Ιωαννίνων.
Και από τότε η Παμβώτιδα θα αποκτούσε μια μυθική διάσταση,
την οποία θα διατηρήσει με το πέρασμα του χρόνου μέχρι
σήμερα.
Παμβώτις
γράφουν τα λεξικά, είναι θηλυκό του παμβώτωρ ή του παμβώτηρ
και σημαίνει «η τα
πάντα τρέφουσα». Θεωρείται λέξη ομηρική. Κατ’ άλλους,
Παμβώτις πρέπει να λεγόταν στην αρχαιότητα ο κάμπος των
Ιωαννίνων και όχι η λίμνη και πως η λίμνη ήταν ανώνυμη. Οι
Γιαννιώτες την αποκαλούσαν πάντοτε
Η Λίμνη.
Αγκαλιάζοντας
από την βορειοανατολική πλευρά το παλιό κάστρο με τα
δύο επιβλητικά τζαμιά, η λίμνη Παμβώτιδα διαμορφώνει και
μοιράζεται τη μοίρα της πόλης, όπως και τις ατομικές
ιστορίες των κατοίκων της, επώνυμων και ανώνυμων. Πολλές
φορές αποτελεί
οντότητα λογοτεχνικής έμπνευσης και νοσταλγίας, όπως για τον
Γιαννιώτη Ελληνοεβραίο ποιητή
Γιωσέφ Ελιγιά ο
οποίος της αφιερώνει τον ακόλουθο ύμνο:
Ώ
λίμνη, στα γλαυκά σου τα νερά
Πόσα όνειρα παιδιάτικα λουσμένα
-
Άχ πώς ροδογελούν τα Περασμένα
Στης μνήμης τα γιγάντια τα φτερά.
Απ’ το γαλάζιο κόσμο σου, η Χαρά
Η
παιδική χαρά μου ξεπροβάλλει
Σεμνή, με τα σεμνά τρελλά της κάλλη
Με
δύο ματάκια αθώα κι’ αστραφτερά.
Άχ
πλάι σου, τα παλιά ζωντανεμένα
Ροδόπλαστα, φωτοπερεχυμένα
Στον πόνο μου βοτάνι μαγικό
Μα
όταν γροικώ τα περασμένα
Πώς νοιώθω να δακρύζη ώ Λίμνη, ωιμένα,
Της φαντασίας το βλέμμα εκστατικό!
Η λίμνη αποτελούσε επί αιώνες έναν
ιδιαίτερο χώρο αναφοράς για ορισμένες κοινωνικές ομάδες της
πόλης των Ιωαννίνων, όπως τους ψαράδες που κατοικούν στο
μικρό νησί της λίμνης ή τους λεγόμενους ταμπάκους δηλαδή
τους βυρσοδέψες.
Οι τελευταίοι ζούσαν πίσω από την ανατολική πλευρά του
κάστρου, στον παραλίμνιο μαχαλά που ονομαζόταν για αυτό το
λόγο τα Ταμπάκικα.
Στα νερά στις όχθες της λίμνης άφηναν τα διάφορα δέρματα να
μουλιάσουν για κάποιο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια τα
επεξεργάζονταν στα παρακείμενα εργαστήριά τους.
Ο
Χριστόφορος Μηλιώνης στο διήγημά του
Ο τελευταίος Ταμπάκος
αναφέρει για τους ταμπάκους πως
″αργάζονταν τα
τομάρια στη λίμνη, πίσω από τα ξυλάδικα, χωμένοι ως το
γόνατο στα βρωμονέρια, μες στην μπόχα. Με το βρακί
ξεκούμπωτο, να παίρνουν αγέρα τ' αχαμνά τους. Κι όλο
αφυσικιές έλεγαν. Είχαν δικά τους χούγια αυτοί, δικά τους
ζακόνια. Αλλά στο σπίτι νοικοκύρηδες. Και στην αγορά με
υπόληψη. …Πάνε όλοι τους, τους έφαγαν τα εμπόρια, όλο
ψεύτικο πράμα. Ψεύτισε ο κόσμος.″
Η λίμνη ασκούσε
στους Γιαννιώτες μια
ιδιόμορφη μυστηριακή γοητεία, η οποία ενισχύονταν από τις
δραματικές μερικές φορές χειμωνιάτικες ομίχλες της, από τα
ξαφνικά και ορμητικά μπουρίνια της ή και μόνο από το βουβό
καθρέφτισμα των γύρω επιβλητικών βουνών στα, ώρες-ώρες,
απολύτως ήρεμα νερά της. Εκείνο όμως που προκαλούσε ένα
ανεξίτηλο δέος, ήταν τα μικρά και μεγάλα μυστικά που πολλές
φορές έπαιρνε η λίμνη για πάντα μέσα της, όταν «ιδανικοί
αυτόχειρες» επιζητούσαν την οριστική λύση της ζωής τους στο
τέλος των θολών νερών της. Όπως
και στην περίπτωση που αναφέρεται ο
Νίκος Χουλιαράς
στο μυθιστόρημά του
Το εργαστήριο
του ύπνου, η οποία είχε συνταράξει πριν μερικές
δεκαετίες τις καθημερινές συζητήσεις της εποχής στην πόλη:
″…Ενώ
κοιτούσα αφηρημένος προς το μέρος της ακτής κι αναρωτιόμουν,
πώς και στο δρόμο έχει τέτοια ερημιά αυτή την ώρα, αιφνίδια,
συνειδητοποίησα ότι το φως του πρωινού άρχισε να υποχωρεί
δραματικά, λες και περνούσε λίγο πάνω απ' τα δένδρα ένα
κατάμαυρο σύννεφο. Μετ ' από λίγο, μάλιστα, τη σκοτεινιά
αυτή την έσκισαν δυο αστραπές, η μια πίσω απ' τη άλλη, κι
αμέσως είδα τότε – στο εκτυφλωτικό τους φως - απ' τη μεριά
του κάστρου να πετάγονται στο δρόμο τρεις γυναίκες,
κρατημένες μεταξύ τους απ' τα χέρια, λες κι ήταν οι ιέρειες
κάποιας τελετουργίας μυστικής που έφερε στο νου μου ένα
συμβάν του παρελθόντος, σκοτεινό και αποτρόπαιο.
Αυτές οι γυναίκες, λοιπόν, πέρασαν τρέχοντας απέναντι στο
μέρος της ακτής κι αμέσως ύστερα, το φλας μιας πιο μεγάλης
αστραπής φώτισε στιγμιαία το μέρος κι είδα αυτά τα κορίτσια
– γιατί κορίτσια ήταν, ίσα με δεκαεφτά χρονώ – να βουτάνε,
κρατημένα απ' τα χέρια, στα θεοσκότεινα νερά και να χάνονται
για πάντα. Μέσα σ' αυτά τα ελάχιστα δευτερόλεπτα και λίγο
πριν να πέσουν στα νερά, το πρώτο το κορίτσι, αυτό που
έσερνε σε κείνο το μακάβριο χορό και τ' άλλα δύο, με κοίταξε
για μια στιγμή με ένταση μεγάλη και χαμογελώντας λυπημένα
μου έστειλε, αστραπιαία, την απάντηση στο βασανιστικό
ερώτημα που έτρωγε για χρόνια τον Δημητράκη Μαντζαρόπουλο,
όσο ζούσε:« Όχι!...» μου είπε το κορίτσι, «ποτέ κανείς δεν
με είδε πάνω σε κείνο το ποδήλατο! Είν' ένα ψέμα!... Πέστε
το στον αδερφό μου, σας παρακαλώ…Συγνώμη, πέστε του, γι '
αυτό που κάνω τώρα!...Συγνώμη απ' τη Μαρίνα!... Αν είναι
δυνατόν, συγνώμη!»″…
Η
Λίμνη σήμερα
Οι άμεσες εντυπώσεις από μια επίσκεψη
σήμερα στη λίμνη και το παρόχθιο τμήμα της πόλης των
Ιωαννίνων, ειδικότερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, είναι
απογοητευτικές: θολά
έως βρώμικα νερά, καλυμμένα κατά μεγάλα διαστήματα
στην επιφάνεια τους από μια φυτική μάζα η οποία προκαλεί μια
χαρακτηριστική δυσοσμία. Η λίμνη νοσεί.
Αλλά και ολόκληρη η παραλιακή περιοχή
της πόλης δείχνει να στραγγαλίζεται στη δίνη μιας
ανεξέλεγκτης τουριστικής «ανάπτυξης» με κυρίαρχο στοιχείο τη
«μπαρ-οποίηση» κάθε γωνιάς των κοντινών παραδοσιακών
γειτονιών της πόλης, συμπάσχοντας και συνδράμοντας, εκτός
των άλλων, στο ήδη οξυμένο κυκλοφοριακό πρόβλημα της πόλης.
Τα κινηματογραφικά πλάνα της λίμνης και των παραλίμνιων
μαχαλάδων από τις ταινίες του
Θόδωρου Αγγελόπουλου, όπως τον
Θίασο, τους
Κυνηγούς, το Τοπίο
στην ομίχλη ή τον
Μελισσοκόμο αποτελούν πλέον τελευταία κατάλοιπα της
ομορφιάς μιας περασμένης εποχής που στη ραγδαία εξέλιξη της
τελευταίας εικοσαετίας έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Η πόλη
πνίγεται.
Η λίμνη έχει μήκος 7,5 km, πλάτος μεταξύ
1 και 4,2 km και επιφάνεια περίπου 23 km2. Η
στάθμη κυμαίνεται από 470,4 έως 468,8 m. Το επικρατέστερο
βάθος είναι περίπου 5 m και το μέγιστο 9,5 m.
Μέχρι τις αρχές της
δεκαετίας του ’50 στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων παρέμενε
αναλλοίωτο επί αιώνες ένα φυσικό οργανωμένο
οικοσύστημα-υγροβιότοπος, Η Παμβώτιδα μαζί
με τη γειτονική λίμνη Λαψίστα, η οποία δεν υπάρχει πλέον
αφού μετά την τεχνητή αποξήρανσή της έχει μετατραπεί σε
καλλιεργήσιμο κάμπο, αποτελούσαν στο παρελθόν ένα μοναδικό
υδρολογικό σύστημα. Αρκετές πηγές στους πρόποδες του
Μιτσικελίου, του βουνού που ορθώνεται επιβλητικά στην
βορειοανατολική της πλευρά, εμπλούτιζαν το υδρολογικό
σύστημα Παμβώτιδας - Λαψίστας με καθαρά νερά και διάφορες
καταβόθρες απομάκρυναν το νερά του συστήματος προς τους
ποταμούς Καλαμά και
Λούρο, δίνοντας ζωή σε ένα μοναδικό, διαρκώς ανανεούμενο
υδροβιολογικό σύστημα. Το φυσικό αυτό σύστημα σήμερα μετά
από πολυάριθμες ανθρώπινες παρεμβάσεις δεν λειτουργεί πλέον.
Οι
ανθρώπινες παρεμβάσεις
Η λίμνη Παμβώτιδα έχει υποστεί και
εξακολουθεί να υφίσταται πλήθος παρεμβάσεων, που υποβάθμισαν
την οικολογική της αξία. Αρχικά η αποξήρανση της λίμνης
Λαψίστας στη δεκαετία του ’50
στέρησε από το σύστημα το ένα από τα δύο τρόπον τινά
συγκοινωνούντα δοχεία του, ενώ παράλληλα εξαφάνισε έναν από
τους σημαντικότερους βιότοπους της περιοχής.
Επίσης, μέσα από την αντίληψη της
χρησιμοποίησης της λίμνης για αρδευτικούς σκοπούς κατά τους
θερινούς μήνες για τις παρακείμενες καλλιέργειες,
κατασκευάστηκε προς τη βόρεια πλευρά της λίμνης
τεχνητό ανάχωμα και
υδρόφραγμα, με συνέπεια να αποκοπούν οι φυσικές πηγές του
Μιτσικελίου που τροφοδοτούσαν ανέκαθεν τη λίμνη. Οι εκάστοτε
απαιτήσεις της άρδευσης
καθορίζουν σήμερα ανάλογα και τη στάθμη των νερών της
λίμνης.
Θύελλα στην «Κυρά Φροσύνη», του Βασίλη Κουτσαβέλη, 1930
Ένας άλλος σημαντικός αρνητικός
παράγοντας είναι η οργανική ρύπανση της Παμβώτιδας από την
εισροή αστικών λυμάτων και γεωργοκτηνοτροφικών αποβλήτων. Οι
παράνομες συνδέσεις με το αποχετευτικό σύστημα των ομβρίων
δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στην πόλη, ενώ είναι άγνωστο, πού
καταλήγουν τα απόβλητα των πολυάριθμων πτηνοτροφείων και
χοιροστάσιων του λεκανοπεδίου. Η αλόγιστη κατά κανόνα χρήση
λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στις γεωργικές καλλιέργειες της
περιοχής επιβαρύνει επίσης σημαντικά την ποιότητα των νερών
της λίμνης.
Εκτός αυτών, οι ανεξέλεγκτες
καταπατήσεις παραλίμνιων εκτάσεων με σκοπό την
οικοπεδοποίησή τους, όπως ακόμη και η εισαγωγή ξενικών ειδών
ψαριών στη λίμνη, συγκαταλέγονται στις παρεμβάσεις που
οδήγησαν σε σοβαρή διαταραχή του οικοσυστήματος και σε
απώλεια της ισορροπίας του.
Έτσι σήμερα, η λίμνη Παμβώτιδα έχει
συρρικνωθεί σε μέγεθος, έχει γίνει πιο αβαθής και διανύει
μακρά περίοδο ευτροφισμού ή υπερτροφισμού κατά την κρίσιμη
θερινή περίοδο με σοβαρές επιπτώσεις στη χλωρίδα, στην
πανίδα και στις σχετικές οικονομικές δραστηριότητες όπως η
αλιεία.
Η παραδοσιακή αυτή δραστηριότητα
ασκείται κυρίως από τους κατοίκους του νησιού και τις
παραλίμνιες κοινότητες. Οι ψαράδες είναι οργανωμένοι σε
αλιευτικό συνεταιρισμό από το 1930. Τα τελευταία χρόνια έχει
απομείνει μονάχα ένας μικρός
αριθμός
(10–15 περίπου άτομα) ενεργός. Τα ψάρια διατίθενται στα
εστιατόρια, κυρίως στο νησί και σε ιχθυοπωλεία της πόλης.
Το κυνήγι απαγορεύεται σήμερα στην λίμνη
και στις γύρω περιοχές. Σε άλλες εποχές ελάμβανε το
χαρακτήρα συλλογικής τελετουργικής διαδικασίας, όπως μπορεί
να διαπιστώσει κανείς από την περιγραφή του
Δημήτρη Χατζή
στο βιβλίο του
Το τέλος της μικρής μας πόλης:
″Στα
μεγάλα κλεισίματα – κλεισίματα των πουλιών δηλαδή – που
γινόνταν στη λίμνη απ' όλους μαζί τους κυνηγούς, αυτοί (οι
ταμπάκοι) μένανε πάντα πρώτοι και καλύτεροι. Το 'χανε σαν
προνόμιο ν' αρχίζουν αυτοί πριν από το χάραμα από την πιο
μακρινή άκρα της λίμνης, λάμνοντας αγάλια-αγάλια
κι όλο κλείνοντας με το ντουφεκίδι τους προς τη μέση
της λίμνης τα τρομαγμένα κοπάδια απ' αγριόπαπιες –γέσια και
καναβές, καθώς τά 'λεγαν- φαλαρίδες – τα μαύρα νεροπούλια με
τις άσπρες μύτες- και κάποτε και τις μεγάλες όμορφες
αγριόχηνες πού 'χουνε μπροστά στα στήθια τους, κάτω απ' τα
φτερά τους ένα δεύτερο φτερό, σα μετάξι και σα μαλλί, που το
λένε μπάλσαμο και το φύλαγαν οι γυναίκες για τις πληγές –
τέλειο πράμα.
Στη μέση της λίμνης στεκόνταν αράδα μέσα στις βάρκες τους με
τα δίκανα στο χέρι, οι άλλοι κυνηγοί από την πόλη και το
νησί. Και τα πουλιά πέφτανε πάνω τους κοπάδια ολόκληρα,
χέρια μονάχα να 'χεις εκείνη την ώρα να ντουφεκίζεις κι
άνθρωπο να σου γεμίζει – δουλειά που την έκανε συνήθως ο
καϊκτσής, λάμνοντας κιόλας σιγά-σιγά για να μαζεύει τα
σκοτωμένα πουλιά – σε κάθε βάρκα λογαριάζονταν δικό της το
πουλί που βρισκόταν κοντά της, άσκετο από ποιόν βαρέθηκε.″
Η
οικολογική αξία
Παρά τις όποιες παρεμβάσεις και τα λάθη
του παρελθόντος, οι εναπομείναντες οικότοποι της λίμνης
συνεχίζουν να φιλοξενούν σήμερα έναν αρκετά σημαντικό αριθμό
ειδών χλωρίδας και πανίδας, οι πληθυσμοί των οποίων, κατά
γενική ομολογία των ειδικών,
μπορούν να ανακάμψουν με σωστές διαχειριστικές
πρακτικές.
Ψαράδες, πίνακας του Κενάν Μεσαρέ (1889-1965)
Η λίμνη Παμβώτιδα ανήκει στις ευτροφικές
φυσικές λίμνες με βλάστηση τύπου Magnopotamion ή
Hydrocharition. Στην υδάτινη μάζα της λίμνης απαντάται
επιπλέουσα βλάστηση υδροχαρών φυτών, όπως Lemna sp. ,
Potamogeton sp., Nymphaea albae (νούφαρα), Iris pseudacorus
(ίριδες) κ.α.
Παρουσιάζονται επίσης είδη με
περιορισμένη εξάπλωση στην Ελλάδα, όπως η φτέρη του νερού (Azolla
filiculoides) και το Callitriche stagnalis. Στην ευρύτερη
περιοχή του λεκανοπεδίου, συμπεριλαμβάνοντας το όρος
Μιτσικέλι, φιλοξενούνται είδη φυτών που αξιολογούνται ως
σπάνια, απειλούμενα ή ενδημικά.
Πρωινό στη λίμνη, του Κώστα Μπαλάφα, 1945
Οι όχθες της λίμνης και οι ακτές του
νησιού καλύπτονται από
πυκνούς και εκτεταμένους καλαμιώνες (Phragmites sp.), λόγω
του μεγάλου οργανικού φορτίου της λίμνης.
Η παραλίμνια βλάστηση
περιλαμβάνει επίσης υπολείμματα υδροχαρών δασών ιτιάς,
λεύκας και πλατάνου (Salix sp., Populus sp. Platanus sp.),
καθώς και περιορισμένα υγρά λιβάδια που πλημμυρίζουν
περιοδικά κατά τη χειμερινή περίοδο, ιδιαίτερα σημαντικό
χώρο για τις φωλιές και την τροφή πολλά ειδών παρυδάτιων
πουλιών.
Στην εξωτερική ζώνη της λίμνης προς το
όρος Μιτσικέλι απαντώνται επίσης θαμνώνες κέδρου (Juniperus
oxycedrus), ελληνικά δάση πρίνου, ψευδομακίας, φρύγανα,
χέρσα εδάφη με ακανθώδεις θάμνους και ψευδοστέππες
με αγροστώδη και
θερόφυτα.
Τα κυριώτερα είδη ψαριών της λίμνης
είναι το γριβάδι ή κυπρίνος (Cyprinus carpio) ο χορτοφάγος
κυπρίνος, (Ctenopharygodon idella),
ο μαρμαροκυπρίνος (Aristichtys nobilis), ο κουτσουράς
(Carassius carassius ),
το γλήνι (Tinca tinca), το χέλι (Anguilla anguilla),
η τσίμα (Paraphoxinus epiroticus), το στροσίδι ή μαρίτσα (Barbus
albanicus ), και η δρομίτσα ή τσιρώνι (Rutilus rubilio). Τα
τρία τελευταία είδη προστατεύονται από την Οδηγία 92/43/EEC
.
Πρωινή πάχνη στη λίμνη, του Βασίλη Κουτσαβέλη, 1934
Η λίμνη φιλοξενεί 9 είδη αμφιβίων από τα
17 είδη της Ελλάδας, εκ των οποίων 2 είδη προστατεύονται
αυστηρά - ο λοφιοφόρος τρίτωνας (Triturus cristatus) και η
κιτρινομπομπίνα (Bombina variegata). Σημαντική είναι
συνεισφορά όλου του οικοσυστήματος και για την προστασία των
ερπετών, καθώς έχουν καταγραφεί 24 είδη εκ των οποίων τα 5
προστατεύονται αυστηρά - δυο χελώνες του γλυκού νερού, η
κρασπεδωτή χελώνα και τρία είδη φιδιών.
Η μεγαλύτερη σημασία του λεκανοπεδίου
για την προστασία της βιοποικιλότητας επικεντρώνεται στη
διατήρηση 133 ειδών πουλιών, όπως ερωδιοί, τσικνιάδες,
πάπιες, κίρκοι, αετοί κ.α., εκ των οποίων 34 προστατεύονται
αυστηρά από την Κοινοτική και Ελληνική Νομοθεσία. Ιδιαίτερη
σημασία έχει η παρουσία της βαλτόπαπιας (Αthya nyroca) στη
λίμνη, είδος που κινδυνεύει παγκοσμίως με εξαφάνιση και η
λίμνη θα μπορούσε να συμβάλλει στη διάσωσή του σε παγκόσμια
κλίμακα.
Άλλα δέκα είδη εκ των οποίων η λαγγόνα (Phalacrocorax
pygmeus), ένα μικρό είδος κορμοράνου, είναι είδη που χρήζουν
ιδιαίτερης προσοχής για τη διατήρησή τους. Τόσο τα υγρά
λιβάδια της λίμνης, όσο και οι καλαμιώνες και η παρόχθια
βλάστηση προτείνεται να αποκατασταθούν, να διαφυλαχθούν και
να υποστούν διαχείριση με σκοπό να ενισχύσουν τη διατήρηση
της ορνιθοπανίδας της λίμνης. Στο λεκανοπέδιο της λίμνης
έχουν τέλος καταγραφεί και 20 είδη θηλαστικών, εκ των οποίων
τα 3 προστατεύονται αυστηρά όπως ένα είδος νυχτερίδας - ο
τρανορινόλοφος (Rhinolophus ferumequinum).
Ελλιπής είναι η σημερινή μας γνώση για
τον ασπόνδυλο πλούτο της λίμνης. Έως σήμερα έχουν καταγραφεί
25 είδη Ορθοπτέρων, Λεπιδοπτέρων και Κολεοπτέρων. Από αυτά η
πεταλούδα Euphydras aurinia προστατεύεται αυστηρά, ενώ δυο
είδη Ορθοπτέρων Dolichopoda graeca και Chorthippus lacustris
με έντονη πτωτική πληθυσμιακή τάση, είναι ενδημικά της Δ.
Ελλάδας.
Χειμωνιάτικο πρωινό, του Βασίλη Κουτσαβέλη, 1933
Προστασία και προβληματισμοί
Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της
λίμνης συστάθηκε τον Ιανουάριο του 2003, με Κοινή Υπουργική
Απόφαση των Υπουργείων ΠΕΧΩΔΕ, Γεωργίας και Ανάπτυξης, ο
Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας, ως θεσμοθετημένο
διαχειριστικό όργανο για το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων.
Σκοπός της ίδρυσής του είναι η διαφύλαξη της φυσικού
οικοσυστήματος, η αποκατάσταση και διατήρηση της οικολογικής
ισορροπίας της Παμβώτιδας με παράλληλη ανάπτυξη
δραστηριοτήτων που εναρμονίζονται με το φυσικό περιβάλλον
και υιοθετούν την αρχή της αειφορίας.
Το Διοικητικό Συμβούλιο του Φορέα
απαρτίζεται από 9 μέλη, εκπροσώπους της Κεντρικής και
Περιφερειακής Διοίκησης, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, της
Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Ιωαννίνων καθώς και Μη
Κυβερνητικών Περιβαλλοντικών Οργανώσεων. Ο Φορέας
Διαχείρισης αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, μη
κερδοσκοπικού χαρακτήρα και τελεί υπό την εποπτεία του
Υπουργού ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.
Μεταξύ των διάφορων γενικών και ειδικών
μέτρων που προτείνονται από διάφορες πλευρές για την
προστασία της λίμνης, όπως ο έλεγχος των εστιών ρύπανσης, ο
τακτικός καθαρισμός και η απομάκρυνση της λάσπης του πυθμένα
της, η κατασκευή ορεινών και πεδινών έργων συγκράτησης των
φερτών υλικών, η ολοκλήρωση του αποχετευτικού δικτύου της
πόλης και των παραλίμνιων δήμων, ο εκσυγχρονισμός του
αρδευτικού δικτύου στο λεκανοπέδιο, η αναδιάρθρωση των
γεωργικών καλλιεργειών και ο περιορισμός των λιπασμάτων και
φυτοφαρμάκων, ολοένα και συχνότερα κατατίθεται τελευταία και
η πρόταση εμπλουτισμού της λίμνης (κατά τους θερινούς μήνες)
με ποσότητα νερών (30 έως 50 εκατομμύρια κυβικά μέτρα) που
θα προέρχονται
(εκτρέπονται) από τη γειτονική κοιλάδα του Αράχθου. Η
συγκεκριμένη πρόταση υποστηρίζεται μάλιστα και από την
αντιπροσωπεία του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ηπείρου.
Τέτοιου είδους μεγαλόπνοα σχέδια μπορεί
να συναρπάζουν, ιδιαίτερα διάφορους πολιτικούς ή
επιχειρηματικούς-εργολαβικούς παράγοντες, είναι όμως
αμφίβολο αν αντιμετωπίζουν το πρόβλημα στην ουσία του.
Αφενός μεν είναι άγνωστο, κατά πόσο έχουν μελετηθεί
διεξοδικά οι ζημιές που θα υποστεί ενδεχομένως το
οικοσύστημα της κοιλάδας ή των εκβολών του Αράχθου από την
αντίστοιχη έλλειψη νερού λόγω της εκτροπής. Αφετέρου δε,
γνωρίζοντας την ελληνική πραγματικότητα, ο εμπλουτισμός της
λίμνης, εφόσον πραγματοποιηθεί, δεν είναι καθόλου απίθανο,
να αποτελέσει το μοναδικό μέτρο αποκατάστασης της λίμνης και
να οδηγήσει στην υποβάθμιση ή εγκατάλειψη οποιασδήποτε
άλλης προσπάθειας αντιμετώπισης των ουσιαστικότερων
αιτιών, όπως είναι οι διάφορες εστίες και παράγοντες
ρύπανσης στο λεκανοπέδιο.
Επίλογος
Κατηφορίζοντας αργά κάποιο απόγευμα από
το δρόμο που συνδέει οδικά τα Γιάννενα με τη Θεσσαλία στη
νοτιοδυτική πλαγιά του Μιτσικελιού, και ατενίζοντας την
απέραντη λίμνη που απλώνεται κάτω μπροστά, την τσιμεντένια
πόλη που περικυκλώνει το παλιό κάστρο από τη μεριά που δεν
περιβρέχει η λίμνη, τις μοναχικές βάρκες των ψαράδων που
χαράζουν απαλές γραμμές στην υγρή επιφάνεια με κατεύθυνση το
μικρό νησί, τον ήλιο απέναντι στον ορίζοντα που πάει αργά να
δύσει, ο νους εγκαταλείπει για λίγο τις πολυάσχολες σκέψεις
της βασανιστικής μερικές φορές καθημερινότητας. Τότε
αφήνεται απλά να παρασυρθεί από τη μελωδία των στίχων της
Άννας Δερέκα:
″Την πιο μελαγχολική
Ώρα της ημέρας
Κατά το ηλιοβασίλεμα
Γέμισε η Λίμνη
Χρώματα
Ασημένια, βαθιά μπλέ,
Κατακόκκινα, παλλόμενα πράσινα
Και Χρυσαφιά.
Ξέβαψαν
Τα
φουστάνια
Των πνιγμένων γυναικών! ″
Γιώργος Μ. Βραζιτούλης
Δρ. Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός
Πηγές:
Γιωσέφ Ελιγιά: Άσμα Ασμάτων – Ψαλμοί,
Ποίηση, Εκδ. Δωδώνη
1999
Νίκος Χουλιαράς: Το εργαστήριο του ύπνου
Μυθιστόρημα, Εκδ. Νεφέλη
2001
Χριστόφορος Μηλιώνης: Ο τελευταίος
ταμπάκος (Η
πόλις άδουσα, Ανθολόγιο ηπειρωτικής πεζογραφίας), Εκδ.
Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ιωαννίνων 2002
Δημήτρης Χατζής: Το τέλος της μικρής μας
πόλης, Εκδ. Κείμενα 1979
Στέφανος Δ. Παππάς: Παμβώτις – η
χιλιοτραγουδισμένη λίμνη των Ιωαννίνων, Εκδ. Νομαρχιακής
Αυτοδιοίκησης Ιωαννίνων 2001
Ανδρέας Λουκάτος, Αναστασία Λαγουδάκη:
Μελέτη ανάδειξης-ανάπλασης και προστασίας της λίμνης
Παμβώτιδας Ιωαννίνων και των περιμετρικών αυτής περιοχών.
Ειδική περιβαλλοντική μελέτη, Αθήνα 2001
Ιστοσελίδα του Φορέα Διαχείρισης της
Λίμνης Παμβώτιδας:
www.lakepamvotis.gr
* Οι έγχρωμες φωτογραφίες αποτελούν
ευγενική παραχώρηση του κ.
Βασίλη Χρήστου,
τον οποίο και ευχαριστώ θερμά. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες
προέρχονται από το βιβλίο
Ιωάννινα 1890-1950.
Εκδ. Ολκός - Ριζάρειο Ίδρυμα, Αθήνα 1996 και ο πίνακας του
Κενάν Μεσαρέ από το βιβλίο
Κενάν Μεσαρέ - Έργα, Εκδ.
Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων 2002.
