H αθέατη όψη της 4ης βιομηχανικής επανάστασης

Πέτρος Παπακωνσταντίνου

Άνθρωποι και Ρομπότ - Οι προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης

Εκδόσεις Λιβάνη

Γράφει ο Ηλίας Καραβόλιας Οικονομολόγος

Επίκαιρο όσο ποτέ –δεδομένου ότι με το παγκόσμιο lock down εδραιώθηκε η εξ αποστάσεως εργασία– το βιβλίο καθοδηγεί τον αναγνώστη στον αθέατο κόσμο πίσω από τις κουίντες της ενθουσιαστικής πλοήγησης στο ιντερνετικό σύμπαν. Αλήθεια, πώς συμβάλλουμε με ασυνείδητη απόσπαση υπεραξίας στα κέρδη των μεγάλων τεχνολογικών οργανισμών;

Πέτρος Παπακωνσταντίνου

Σπάνια βρίσκει κανείς συγκεντρωμένα σε ένα βιβλίο τόσο επίκαιρα ζητούμενα: τα αποκαλυπτήρια του τεχνολογικού ολιγοπωλίου της Silicon Valley (που πλέον μετακόμισε μόνιμα στη Wall Street), τη θεωρητική ανάλυση του καπιταλισμού της πλατφόρμας αλλά και τα κοινωνικά διλήμματα που γεννιούνται λόγω της τεχνητής νοημοσύνης, της οικονομίας της επιτήρησης αλλά και λόγω του νέου ανθρωπότυπου.

Ο έμπειρός στις διεισδυτικές προσεγγίσεις του νεοκαπιταλιστικού συστημικού μοντέλου, Πέτρος Παπακωνσταντίνου, συμπυκνώνει με μεθοδικότητα και υπομονετική ανάλυση τα πορίσματα της πλούσιας μελετητικής του δουλειάς για το μείζον θέμα της εποχής: τις οικονομικές σχέσεις αλλά και τη σχέση ανθρώπου και μηχανής στο πλαίσιο της ρομποτοποίησης και του αυτοματισμού.

Επίκαιρο όσο ποτέ –δεδομένου ότι με το παγκόσμιο lock down εδραιώθηκε η εξ αποστάσεως εργασία– το βιβλίο καθοδηγεί τον αναγνώστη στον αθέατο κόσμο πίσω από τις κουίντες της ενθουσιαστικής πλοήγησης στο ιντερνετικό σύμπαν. Ο συγγραφέας καταπιάνεται με τα όρια της τεχνολογικής υπερεξέλιξης, με τις εικόνες ενός αχαρτογράφητου μέλλοντος, με τις αβεβαιότητες για τις ακριβείς συνέπειες της τεχνητής νοημοσύνης.

Σε έναν κόσμο γεμάτο αλγόριθμους, δίκτυα, μηχανική μάθηση, συμβολική νοημοσύνη, ο ανθρώπινος νους καλείται να πλοηγηθεί με ασφάλεια και ωφέλεια. Πολλοί όμως από εμάς αγνοούμε τι κρύβεται πίσω από τις διαδικτυακές μας οθόνες. Αγνοούμε ότι συμβάλλουμε με ασυνείδητη απόσπαση υπεραξίας στα κέρδη των μεγάλων τεχνολογικών οργανισμών. Προλετάριοι του κλικ (κεφ.ΙV), αποτελούμε τη βάση και το θεμέλιο του νέου γνωσιακού καπιταλισμού της πλατφόρμας (κεφ.V) και της οικονομίας του διαμοιρασμού (sharing economy).

Γινόμαστε prosumers, δηλαδή υποκείμενα που παράγουν (produce) και καταναλώνουν (consume) ταυτόχρονα. Αναποδογυρίζουμε έτσι την παραδοσιακή θεωρία της αξίας των έργων του Ricardo και του Marx, ενώ γινόμαστε εμείς οι ίδιοι καταλύτες για να επικρατήσει ως σύγχρονο μοντέλο παραγωγικότητας αυτό που αναλύεται με ακρίβεια από τον συγγραφέα: ότι ο τεϊλορισμός δεν πέθανε, απλώς έγινε και αυτός ψηφιακός (σελ. 107). Και φυσικά αναλύεται το πώς αξιοποιείται στο έπακρο από το ισχυρό δυτικό στρατιωτικο-ψηφιακό σύμπλεγμα συμφερόντων.

Η αλήθεια είναι ότι σήμερα φοβόμαστε ως υποκείμενα να δούμε τους εαυτούς μας να γίνονται τα γρανάζια της μεγα-μηχανής του ιντερνετικού καπιταλισμού. Προσποιούμαστε στην ουσία ότι συμμετέχουμε στην πρόοδο. Ξέρουμε για την πανοπτική επιτήρηση, για την κατάλυση της ιδιωτικότητας, αλλά συνεχίζουμε να τροφοδοτούμε με προσωπικά δεδομένα το ολιγοπώλιο του διαδικτύου. Οι δε θεωρητικοί οικονομολόγοι γνωρίζουμε ότι παραβιάζονται παραδοσιακοί όροι ισορροπίας του συστήματος όταν μια εταιρεία 50-60 εργαζομένων πωλείται για 30-40 δισ. Γνωρίζουμε –όπως λέει ο συγγραφέας– ότι γεννήθηκε μια σκιώδης εργατική τάξη αφού: «...επιστρατεύεται το μυαλό και ο μόχθος αόρατων ανθρώπων…» (σελ. 104) για να γραφτεί αφορολόγητη κερδοφορία στους ισολογισμούς των κολοσσών που ελέγχουν τα δίκτυα. Το βιβλίο μιλάει ουσιαστικά για μια εντελώς νέα οικονομία, μια νέα αφετηρία για τις επόμενες γενιές που θα ασχοληθούν με το θεωρητικό υπόβαθρο για τις αγορές, τα εμπορεύματα, τις υπηρεσίες. Μοτίβα συναλλαγών, κατανάλωσης, δημιουργίας περιεχομένου, γίνονται οι πρώτες ύλες της αλγοριθμικής μηχανικής πίσω από τις οθόνες.

Και ο συγγραφέας μας υπενθυμίζει –με στοιχεία και δεδομένα– ότι η περίφημη μηχανική επεξεργασία των data κρύβει το ένοχο μυστικό του σύγχρονου καπιταλισμού: υποαμειβόμενη εργασία σε ανατολικές και υπανάπτυκτες χώρες.

Στον επίλογο του «Άνθρωποι και Ρομπότ» ανακαλείται στη μνήμη μας η αξία του φιλοσοφικού στοχασμού με δυο έξοχες παρατηρήσεις σπουδαίων ιστορικών πνευμάτων (που αν μη τι άλλο προβληματίζουν τον αναγνώστη σχετικά με τα όρια της τεχνολογικής μαγείας και τον νέο τύπο ανθρώπου σε σχέση με τις μηχανές και τους αλγόριθμους). Μας θυμίζει, λοιπόν, ο συγγραφέας τον Kant, που εξηγώντας τον Διαφωτισμό έγραψε: «Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου». Και επίσης μας παραθέτει τον πιο σύγχρονο Fromm: «Το δικαίωμα να εκφράσουμε τις σκέψεις μας, όμως, σημαίνει κάτι μόνο από τη στιγμή που έχουμε πραγματικά δικές μας σκέψεις...»

Αξίζει λοιπόν να διαβαστεί αυτό το έργο ώστε να γίνει κατανοητή η πολυμεταβλητή συνάρτηση της καινοτομίας που διασχίζει δήθεν χωρίς συνέπειες το θεωρητικό και πραγματικό πεδίο της οικονομίας, για να δούμε αν εγγράφεται στο συλλογικό ασυνείδητο η ακριβής διαμάχη για τα όρια ανθρώπου και μηχανής, αλλά και το πώς διαμορφώνεται το γεωπολιτικό σκηνικό, η «σύγκρουση στη μεγάλη σκακιέρα» (κεφ. VIII). Νοήματα με ιδιαίτερη αξία ειδικά αυτήν την εποχή που η πανδημία μας έβγαλε από την κοινωνία και μας έβαλε ολοκληρωτικά στις οθόνες του δικτύου...