Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη στη Ρουμανία,
τη χώρα που καταλαμβάνει μια από τις πρώτες θέσεις στην Ευρώπη
στον αριθμό μεταφράσεων ελληνικών λογοτεχνικών έργων

  

1 Ιουνίου 2011

 

Ο πιο άμεσος τρόπος διαλόγου ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς λέγεται πως είναι οι μεταφράσεις. Γεγονός είναι ότι, μέσα από λογοτεχνικά κείμενα ξένων συγγραφέων και ποιητών έρχεται ο αναγνώστης πιο κοντά στη νοοτροπία ενός άλλου λαού, τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμά του. Και αυτό σίγουρα αφορά και την Ελλάδα, που μέσα από την ανάδειξη των λογοτεχνών της, μόνο φίλους έχει να κερδίσει.

Αυτό, η ελληνική λογοτεχνία το έχει καταφέρει σίγουρα στη Ρουμανία, μια βαλκανική χώρα που δικαίως επαίρεται ότι καταλαμβάνει μια από τις πρώτες θέσεις στην Ευρώπη, όσον αφορά τον αριθμό μεταφράσεων ελληνικών λογοτεχνικών έργων. Και αυτό δεν πρέπει να ξαφνιάζει κανέναν, όπως λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η νεοελληνίστρια Έλενα Λαζάρ, διευθύντρια του εκδοτικού οίκου "Ομόνοια".

"Η εξήγηση είναι απλή", θα μας πει, για να προσθέσει: "Οι πρώτες μεταφράσεις έργων νεοελληνικής λογοτεχνίας γίνονται το 17ο αιώνα, αρχικά σε χειρόγραφη μορφή, κι έπειτα, από το 1837 και πέρα, σε πολλαπλές εκδόσεις. Μια ματιά στον κατάλογο μεταφράσεων που πραγματοποιήθηκαν στη Ρουμανία, από το 1837, όταν τυπώνεται στο Σίμπιου (πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2007) η μετάφραση του 'Νέου Ερωτόκριτου' του Διονυσίου Φωτεινού από την Πάτρα, μέχρι σήμερα, θα μας οδηγήσει σε μια ευχάριστη διαπίστωση: από όλες της λογοτεχνίες των λαών της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης, η πιο γνωστή στη Ρουμανία είναι η ελληνική λογοτεχνία".

Η εξέλιξη των ρουμανικών μεταφράσεων ελληνικής λογοτεχνίας παρουσιάζει μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, που οφείλονται στην ξεχωριστή θέση που κατέχει ο ελληνικός πολιτισμός στη ρουμανική γη. Ο "χάρτης" της μεταφρασμένης στα ρουμανικά ελληνικής λογοτεχνίας κάνει εντύπωση, όχι μόνο ως προς τον αριθμό των έργων, αλλά και ως προς την ποικιλία των επιλογών. Έτσι, η βιβλιογραφία των μεταφράσεων ελληνικής λογοτεχνίας στο ρουμανικό χώρο καταγράφει 350 τίτλους, εκ των οποίων 33 ανθολογίες. Αν και σε άλλους λογοτεχνικούς χώρους κυριαρχούν οι μεταφράσεις ποίησης, στη Ρουμανία πάνω από το μισό του συνόλου των μεταφρασμένων έργων προέρχονται απ' την πεζογραφία. Και ο πιο γνωστός και αγαπημένος από όλους είναι ο Καζαντζάκης.

Η πορεία του έργου του Καζαντζάκη στη Ρουμανία

"Στον ρουμανικό πολιτισμό, όπως συμβαίνει εξάλλου και σε πολλούς άλλους πνευματικούς χώρους της γης, ο κλασσικός της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας, Νίκος Καζαντζάκης έχει πλήρες δικαίωμα πολίτη", τονίζει η κ. Λαζάρ.

"Αν και ο πιο γνωστός Έλληνας ποιητής στη Ρουμανία είναι ο Αλεξανδρινός Καβάφης, ο Κρητικός Καζαντζάκης είναι ο πιο μεταφρασμένος Έλληνας πεζογράφος και, πιθανόν, ο πιο αγαπημένος, αν και ο Ρουμάνος αναγνώστης έχει στη διάθεσή του πολλά άλλα έργα των κλασσικών της ελληνικής πεζογραφίας", επισημαίνει η διευθύντρια της "Ομόνοιας".

Η πορεία του Νίκου Καζαντζάκη στη Ρουμανία ξεκινάει πριν από 77 χρόνια. Το πρώτο πεζογραφικό κείμενο του Κρητικού, σε ρουμανικό "ένδυμα", είναι ένα απόσπασμα από το "Τόντα-Ράμπα" μαζί με σύντομο σημείωμα, δημοσιευμένο σε περιοδικό της εποχής. Είναι η πρώτη φορά που αναφέρεται το όνομα του Καζαντζάκη στη Ρουμανία. Η υπογραφή ανήκει στον Pericle Martinescu (Περικλή Μαρτινέσκου), που κάνει τότε τα πρώτα του βήματα στη μακρινή, μετέπειτα σταδιοδρομία του ως μεταφραστής και πρωτεργάτης του έργου του Καζαντζάκη στη Ρουμανία.

Το 1937, όταν ο Μαρτινέσκου βρέθηκε στην Ελλάδα, πήγε στην Αίγινα για να γνωρίσει τον περίφημο, από τότε, Έλληνα συγγραφέα. Ο Μαρτινέσκου θα αποδώσει το "μυθικό ταξίδι που σφράγισε τη ζωή του", όπως έλεγε, σε συγκινητικές σελίδες, που περιλαμβάνονται σήμερα στα απομνημονεύματά του.

Οι πρώτοι στίχοι του Καζαντζάκη στη ρουμανική γλώσσα μεταφράζονται λίγο αργότερα, το 1939, στην πρώτη "Ανθολογία της Ελληνικής Ποίησης", που κυκλοφόρησε στο Κλουζ, στην Τρανσυλβανία. Πρόκειται για ένα απόσπασμα από την τραγωδία "Οδυσσέας". Άλλες δυο ρουμανικές ανθολογίες ελληνικής λογοτεχνίας περιλαμβάνουν στοχασμούς και επιλογές ποιημάτων του συγγραφέα.

Καζαντζάκης και Παναΐτ Ιστράτι

"Η Ρουμανία έγινε, όμως, οικεία στον Καζαντζάκη και στη συντρόφισσά του Ελένη, πολύ πριν από τη γνωριμία με το Μαρτινέσκου, χάρη στη συνάντησή τους με τον Παναΐτ Ιστράτι", αναφέρει η Ρουμάνα ελληνίστρια, Έλενα Λαζάρ.

"Ο Καζαντζάκης ταξιδεύει, όπως είναι γνωστό, με τον Ιστράτι, το φθινόπωρο του 1927, στη Σοβιετική Ένωση και από κει φθάνουν μαζί, το Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς, στην Αθήνα. Είναι το πρώτο και το μοναδικό ταξίδι του Ιστράτι στην πατρίδα του πατέρα του, Γεωργίου Βαλσάμη, από την Κεφαλονιά", προσθέτει.

Ο Καζαντζάκης δημοσιεύει στην "Πρωία" ένα εγκωμιαστικό άρθρο για το φίλο του από τη Βραΐλα. Τον Ιανουάριο του 1928, στο θέατρο Αλάμπρα, παρουσιάζουν και οι δυο τις εντυπώσεις τους από το ταξίδι στη Ρωσία, γεγονός που καταλήγει στην απέλαση του Ιστράτι. Οι επιστολές που αντάλλαξαν οι "Τιτάνες των Γραμμάτων", αποτελούν σήμερα πολύτιμο ντοκουμέντο για την ιστορία της λογοτεχνίας. Για τον "ασύγκριτο Παναΐτ" η Ελένη Καζαντζάκη γράφει ένα βιβλίο, που εκδόθηκε το 1936, στο Σαντιάγο της Χιλής.

"Πέρα από τη λογοτεχνική αξία και τον ουμανισμό του έργου του Νίκου Καζαντζάκη, που προκάλεσαν το ενδιαφέρον του Ρουμάνου αναγνώστη, η φιλία του Κρητικού με τον Παναΐτ Ιστράτι, έχει συμβάλλει ουσιαστικά στο να μείνει ο συγγραφέας του Ζορμπά ως ένα από τα πιο οικεία ονόματα της ρουμανικής πνευματικής ζωής", τονίζει η κ. Λαζάρ.

"Αν και όσο ζούσαν οι δύο φίλοι δεν έμειναν πολύ χρόνο μαζί, ήταν γραπτό, μετά το θάνατό τους, να είναι αχώριστοι. Όσες φορές γίνεται λόγος στη Ρουμανία για τον Ιστράτι, τόσες φορές γίνεται λόγος, αμέσως, και για τον Καζαντζάκη. Δεν υπάρχει συμπόσιο, συνέδριο ή εκδήλωση για τον Ιστράτι- και στη Ρουμανία γίνονται πολλές τα τελευταία χρόνια- χωρίς αναφορές στον Καζαντζάκη. Ένα εύγλωττο παράδειγμα αποτελεί η δεύτερη μετάφραση, από τα ελληνικά, του 'Αλέξη Ζορμπά' βραβεύτηκε με το μετάλλιο 'Παναίτ Ιστράτι' ", επισημαίνει η διευθύντρια της "Ομόνοιας".

Οι δύο συγγραφείς αποτελούν ξεχωριστή περίπτωση στη σύγχρονη παγκόσμια λογοτεχνία, σύμφωνα με το Ρουμάνο ερευνητή στο Γλωσσολογικό Ινστιτούτο Βουκουρεστίου, Φλορίν Βασιλέσκου, ο οποίος κυκλοφόρησε, στα τέλη του 2006, ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, με τίτλο "Συγγραφείς ανάμεσα σε σειρήνες" και υπότιτλο: "Η διήγηση και η ζωή του διηγητή, ο Πανάιτ Ιστράτι και ο Νίκος Καζαντζάκης".

Εκδόσεις

Από το 1962, όταν εκδόθηκε στο Βουκουρέστι ο "Καπετάν Μιχάλης", μέχρι το 2011, όταν κυκλοφόρησε η έβδομη έκδοση του "Αλέξη Ζορμπά", από το έργο του Καζαντζάκη μεταφράστηκαν συνολικά στα ρουμανικά 11 τίτλοι, σε 17 εκδόσεις. Αρκετά από τα κύρια κείμενα, που αποτελούν τον σκελετό του τεράστιου έργου του Καζαντζάκη, έγιναν βασικές αναγνώσεις για πολλές γενεές Ρουμάνων αναγνωστών.

Κυκλοφόρησαν πέντε μυθιστορήματά του, ένας τόμος με τρία θεατρικά έργα ("Κούρος", "Μέλισσα" και "Χριστόφορος Κολομβός"), η "Ασκητική", "Οφις και κρίνο", ένας ογκώδης τόμος, με ουσιαστικές επιλογές από την αλληλογραφία του, με τίτλο "Μια ζωή σε επιστολές".

Από τα μυθιστορήματά του μεταφράστηκαν τα εξής: "Καπετάν Μιχάλης", το 1962, "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται", το 1968, η "Αναφορά στον Γκρέκο", το 1986, "Οι αδερφοφάδες", το 1993. Ο "Ο Βίος και η πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά" αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση. Αυτό το πρώτο πεζογραφικό αριστούργημα του μεγάλου μας Κρητικού λογοτέχνη έχει δύο μεταφράσεις στα ρουμανικά: η πρώτη, που ξεκινάει από τη γαλλική έκδοση και "γνώρισε" τρεις εκδόσεις (1969, 1987 και 1999) και η δεύτερη, που έχει ως βάση το ελληνικό πρωτότυπο και κυκλοφόρησε το 1994, με επανεκδόσεις το 2006 και το 2011.

"Όσοι δεν διάβασαν το βιβλίο ή δεν είδαν την ταινία, που παίχτηκε αμέτρητες φορές και παίζεται ακόμα, είχαν την ευκαιρία να το γνωρίσουν την 1η Ιανουαρίου 2006, όταν ο Ζορμπάς έγινε και ήρωας θεατρικού έργου που μεταδόθηκε ραδιοφωνικά μέχρι το πιο μακρινό χωριό της Ρουμανίας", τονίζει η κ. Λαζάρ.

"Η παράσταση αυτή της Ρουμανικής Ραδιοφωνίας, στην οποία έλαβαν μέρος ονόματα- αστέρια του ρουμανικού θεάτρου, θεωρείται τίτλος αναφοράς της περίφημης εκπομπής 'Ραδιοφωνικό Θέατρο'", προσθέτει.

Ο Ζορμπάς δεν είναι, όμως, η μοναδική παράσταση από το έργο του Καζαντζάκη που "ανέβηκε" στη Ρουμανία. Άλλο έργο του, η "Μέλισσα", παίχτηκε τόσο στο Εθνικό Θέατρο του Κλουζ, το 1998, όσο στο Θέατρο Μπουλάντρα του Βουκουρεστίου και πάλι με πολύ γνωστούς ηθοποιούς της Ρουμανίας.

Όσο αφορά τις ρουμανικές εκδόσεις έργων του Νίκου Καζαντζάκη, σημειώνεται ότι οι περισσότερες έχουν όλα τα απαραίτητα βοηθήματα- πρόλογοι, εισαγωγές, χρονολογία, σημειώματα και σχόλια- πολύ χρήσιμα για μια βαθιά γνωριμία με τον μεγάλο λογοτέχνη. Οι περισσότερες περιλαμβάνονται σε σειρές μεγάλης απήχησης, όπως η "Βιβλιοθήκη για όλους" και "Το μυθιστόρημα του 20ου αιώνα". Τα τιράζ των έργων αυτών έφθασαν και μέχρι 100.000 αντίτυπα για μια έκδοση, όπως είναι η περίπτωση του έργου "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται", στη σειρά "Βιβλιοθήκη για όλους".

Επί εποχής του κομουνιστικού καθεστώτος οι εκδόσεις του Καζαντζάκη αποτελούσαν το πιο εμπνευσμένο και πολύτιμο δώρο για φίλους.

Μεταφραστές

Ο Καζαντζάκης είχε την τύχη να κερδίσει οριστικά μερικούς από τους καλύτερους μεταφραστές της Ρουμανίας, η αφοσίωση των οποίων προς το έργο του είναι πράγματι συγκινητική. Ο Μαρτινέσκου (με δύο βιβλία), η Πολυξένη Καραμπή (με την έκδοση επιστολών και το βιβλίο της Ελένης Καζαντζάκη, "Ο Ασυμβίβαστος") και, τα τελευταία χρόνια, η Alexandra Medrea-Danciu (Αλεξάντρα Μεντρέα-Ντάντσιου), με πέντε εκδόσεις, ήταν οι κύριοι πρωτεργάτες του έργου και της προσωπικότητάς του στο ρουμανικό πνευματικό κόσμο.

Οι τρεις αυτοί μεταφραστές καλλιέργησαν στενές σχέσεις φιλίας με την Ελένη Καζαντζάκη, που ταξίδεψε η ίδια στο Βουκουρέστι και είχαν την ευγενική άδειά της για τις μεταφράσεις που έκαναν. Εντυπωσιακή είναι και η βιβλιογραφία των μεταφράσεων έργων του Νίκου Καζαντζάκη στο φιλολογικό Τύπο. Η ποικιλία τους καλύπτει σχεδόν όλα τα είδη.

"Κείμενα του Καζαντζάκη είναι παρόντα στις επτά και πλέον δεκαετίες που πέρασαν από την πρώτη παρουσίαση. Είναι αλήθεια, όμως, ότι οι περισσότερες δημοσιεύτηκαν επί της κομμουνιστικής εποχής, γεγονός που ισχύει και στην περίπτωση των εκδόσεων. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι το όνομα του περνούσε πιο εύκολα το 'φράχτη' της λογοκρισίας. Άλλη εξήγηση, ίσως πιο πιθανή, είναι ότι μετά τη δεκαετία του '90, τα πράγματα γίνονται πιο δύσκολα για τους Ρουμάνους μεταφραστές και εκδότες για να αποκτήσουν την άδεια μετάφρασης και έκδοσης από τον καινούργιο κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων", αναφέρει η κ. Λαζάρ.

Το έργο του Καζαντζάκη ήταν και μένει αντικείμενο μελέτης και για πολλούς από τους πιο σπουδαίους κριτικούς της Ρουμανίας. Το πρώτο άρθρο, με τον τίτλο "Ένας μεγάλος Έλληνας συγγραφέας", δημοσιεύεται το 1940 από το λαμπρό ελληνιστή Αντώνη Μυστακίδη (Έλληνας της Ρουμανίας που έφυγε μετά στην Αίγυπτο και από εκεί στη Σουηδία). Ακολούθησαν από τότε αμέτρητα δημοσιεύματα, από απλά σημειώματα, άρθρα όλων ειδών, βιβλιοκρισίες, σε όλες τις εκδόσεις, μέχρι εκτενείς μελέτες, με βαθιές ματιές στο έργο του.

"Όλα αυτά αποτελούν ανεκτίμητα τεκμήρια για την 'ακτινοβολία' αυτού του λαμπρού εκπροσώπου της παγκόσμιας λογοτεχνίας του 20ου αιώνα. Το λήμμα Καζαντζάκη είναι παρόν σε όλα τα εγκυκλοπαιδικά λεξικά, στα λεξικά της παγκόσμιας λογοτεχνίας ή της ελληνικής λογοτεχνίας, που εκδόθηκαν στην Ρουμανία. Η μακρινή πορεία του Καζαντζάκη στην Ρουμανία, του 'Ομήρου της σύγχρονης Ελλάδας', όπως τον αποκαλεί η μεταφράστριά του Πολυξένη Καραμπή, δείχνει εύγλωττα την διαχρονικότητα του συγγραφέα και την επικαιρότητά του, που ήταν έντονη σε κάθε εποχή", καταλήγει η κ. Λαζάρ.

Διαμαντένια Ριμπά

Ουγγαρία: Εκδήλωση για το Νίκο Καζαντζάκη στο Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης:http://omogeneia.ana-mpa.gr/press.php?id=14406