Εξπρεσιονισμός

Του Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκη 22.01.2021

Αν δεν πιστεύουμε στην ελευθερία της έκφρασης για τους αντιπάλους μας, σημαίνει ότι δεν πιστεύουμε εντελώς στην ελευθερία της έκφρασης. Νόαμ Τσόμσκι.

αναδημοσίευση από efsyn.gr        

Impression or expression! Εντύπωση ή έκφραση; Ιμπρεσιονισμός ή εξπρεσιονισμός; Απεικόνιση της οπτικά αντιληπτής πραγματικότητας (Ιμπρεσιονισμός) ή απεικόνιση της πνευματικά αντιληπτής πραγματικότητας (Εξπρεσιονισμός).

Η ελεύθερη έκφραση αναδεικνύει τα έντονα χρώματα του εσωτερικού μας κόσμου.

Συναισθηματικός ή φυσικός κόσμος;

Εξπρεσιονισμός είναι η υποκειμενική, απαισιόδοξη, έντονη, πολύ εκφραστική, στρεβλή, παραμορφωμένη παρουσίαση του κόσμου. Αυτή η καλλιτεχνική αντίληψη γεννά σκέψεις, στοχασμούς, ιδέες και ατμοσφαιρική διάθεση. Ο εξπρεσιονισμός αναπτύχθηκε ως πρωτοποριακό, ανατρεπτικό κίνημα της Μοντέρνας Τέχνης στη Γερμανία, πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο άνθρωπος κραυγάζει από τα βάθη της ψυχής του. Η εποχή μας (αρχές του 20ου αι) είναι μια απελπισμένη, διαπεραστική κραυγή. Η τέχνη ζητά βοήθεια, ζητά ζωντάνια, ζητά πνευματικότητα. Φωνάζει με όλη της την ένταση μέσα από τα σκοτάδια. Θέλει να εκφραστεί. Αυτό είναι Εξπρεσιονισμός. Χέρμαν Μπαρ.

Γιατί πολλές φορές ο Εξπρεσιονισμός υποδηλώνει ψυχικό άγος, υπερένταση, μελαγχολία και αγωνία; Ο Εξπρεσιονισμός ενδιαφέρεται πολύ για την ψυχική κατάσταση των ανθρώπων και του ίδιου του καλλιτέχνη. Έτσι θέτει στόχο να προσπαθήσει με εικαστικά μέσα να εκφράσει αυτήν την ψυχική , εσωτερική, ανθρώπινη μεταφυσική εμπειρία. Για να αποδώσουν τις ψυχικές καταστάσεις οι καλλιτέχνες παραμορφώνουν τις μορφές και όλα όσα ζωγραφίζουν πάνω στον καμβά. Παράλληλα χρησιμοποιούν έντονα χρώματα. Το έργο που προκύπτει είναι ενδοσκοπικό ως προς τον εσωτερικό κόσμο του καλλιτέχνη και των απεικονιζόμενων και πολλές φορές αποπνέει έντονη απαισιοδοξία. Πολύ λίγα εξπρεσιονιστικά έργα μεταδίδουν αισιοδοξία και χαρά. Οι εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες προσπάθησαν να εκφράσουν το συναίσθημα και όχι την πραγματικότητα των αισθήσεων.

Τα ανεκπλήρωτα συναισθήματα δεν θα πεθάνουν ποτέ. Είναι θαμμένα ζωντανά και θα εμφανιστούν αργότερα με τους χειρότερους τρόπους. Σίγκμουντ Φρόιντ.

Ποια η θέση του Εξπρεσιονισμού έναντι του Θετικισμού; Ο Θετικισμός είναι μια φιλοσοφική θεωρία που εισήγαγε ο Αύγουστος Κοντ( 1798- 1857) που πρεσβεύει ότι η γνώση της πραγματικότητας πρέπει να βασίζεται στις εμπειρίες, στα εμπειρικά δεδομένα. Ο Θετικισμός δεν αναζητά την πνευματικότητα, την ουσία των πραγμάτων και τις προεκτάσεις τους, αλλά, μόνο τα γεγονότα αυτά καθ` αυτά. Οι εξπρεσιονιστές τοποθετήθηκαν εξ αρχής αρνητικά απέναντι στον Θετικισμό, τον Ορθολογισμό και τον Ιμπρεσιονισμό.

Ο εξπρεσιονισμός επεκτάθηκε σχεδόν σε όλες τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες: Ποίηση, λογοτεχνία, θέατρο, ζωγραφική, χαρακτική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, φωτογραφία, χορό, μουσική, κινηματογράφο, σκηνογραφία…

Επιθυμώ και επιδιώκω την ελευθερία για να διασφαλίσω πλήρη έκφραση της προσωπικότητάς μου».
Mahatma Gandhi, The Essential Gandhi: Μια Ανθολογία των γραπτών του, για τη ζωή, το έργο και τις ιδέες του.

Γιατί ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος* (1541-1614) και ο Matthias Grünewald** ( 1475- 1528), θεωρούνται πρόδρομοι του Εξπρεσιονισμού;

*«Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως» είναι ένας πίνακας του Θεοτοκόπουλου που δημιουργεί δέος, με περιεχόμενο υποβλητικό, έντονα εκφραστικό. Οι μορφές, το παλλόμενο πλάσιμο και τα χρώματα, μας παραπέμπουν σε εξπρεσιονιστικά έργα που έγιναν 300 χρόνια μετά κατά τη διάρκεια του γερμανικού εξπρεσιονισμού στις αρχές του 20ου αι. Η μανιέρα του Θεοτοκόπουλου εξελίσσεται σε ζωγραφικό στιλ ιδιαίτερα εκφραστικό. Ο ιδιοφυής καλλιτέχνης επιχειρεί μία στροφή στην καλλιτεχνική του έκφραση. Πολλοί διακρίνουν εξπρεσιονιστικά, υπερρεαλιστικά, ακόμα και κυβιστικά στοιχεία στο έργο. Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος υπήρξε μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της παγκόσμιας τέχνης. Ένα ακόμα έργο του Θεοτοκόπουλου το « Η θέα του Τολέδο», 1595/1610, θεωρείται προδρομικό έργο του εξπρεσιονισμού.

**Ο Ματίας Γκρύνεβαλντ (Matthias Grünewald) ήταν Γερμανός αναγεννησιακός ζωγράφος. (Ο Γκρύνεβαλντ έζησε την ίδια εποχή με τον μέγιστο Γερμανό καλλιτέχνη  Άλμπρεχτ Ντύρερ, (1471-1528). Ο Ματίας Γκρύνεβαλντ προσπέρασε την τέχνη της εποχής του - την κλασική αναγεννησιακή τέχνη- για να μελετήσει και να ασπαστεί το ύφος της τέχνης της Κεντρικής Ευρώπης του ύστερου Μεσαίωνα. Πρόσωπα, σώματα, χρώματα δείχνουν ότι ο Ματίας Γκρύνεβαλντ επιλέγει ένα δυναμικό, πολύ προσωπικό τρόπο έκφρασης. Τέσσερις αιώνες μετά στις αρχές του 20ου αι, στη Γερμανία, πραγματοποιείται μια καλλιτεχνική επανάσταση ενάντια στον ορθολογισμό, θετικισμό, κλασικισμό, ρεαλισμό, νατουραλισμό, συμβολισμό, ρομαντισμό και κυρίως ιμπρεσιονισμό.  Η «επανάσταση» γίνεται από τα δύο γερμανικά κινήματα του εξπρεσιονισμού, τη «Γέφυρα» και το «Γαλάζιο καβαλάρη» Τότε εκδηλώθηκε ένα έντονο ενδιαφέρον και μια αναψηλάφηση του έργου του Ματίας Γκρύνεβαλντ σε σχέση με τα εξπρεσιονιστικά στοιχεία της τέχνης του.

Οι εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες επηρεάστηκαν επίσης από διάσημους, καινοτόμους, προγενέστερους ζωγράφους, όπως ο Βαν Γκόγκ και ο Έντβαρντ  Μουνκ του οποίου το έργο «Η Κραυγή» του 1893, θεωρείται από πολλούς το πρώτο μοντέρνο εξπρεσιονιστικό έργο. Οι Γερμανοί εξπρεσιονιστές γνώριζαν τον Φωβισμό (Fauvisme‎) στο Παρίσι. Τα δύο αυτά, σχεδόν σύγχρονα κινήματα, έχουν πάθος για τα έντονα χρώματα. Η διαφορά ανάμεσα σ` αυτά τα δύο κινήματα είναι ότι οι φωβιστές επεδίωκαν να δημιουργούν όμορφες, καλαίσθητες εικόνες ενώ οι εξπρεσιονιστές αναζητούσαν όχι όμορφες εικόνες, αλλά έντονα συναισθήματα, και πνευματικότητα, ψυχή βαθιά, σκέψεις και ιδέες που οδηγούσαν σε απαισιόδοξες καταστάσεις.

Die Brucke (Η Γέφυρα). Το 1905, στη Δρέσδη, λίγοι σπουδαστές αρχιτεκτονικής και ζωγράφοι ίδρυσαν το πρώτο εξπρεσιονιστικό κίνημα που κράτησε από το 1905 έως το 1913. Ξεχώρισαν οι Ernst Ludwig Kirchner ( 1880- 1938) και o Karl Schmidt Rotluff ( 1884- 1976). Με τον τίτλο « Η Γέφυρα» ο Κίρχνερ ήθελε να υποδηλώσει ότι η Γερμανική τέχνη της εποχής του είναι μια “γέφυρα” που οδηγεί στο μέλλον. Οι καλλιτέχνες της «Γέφυρας» άντλησαν θέματα από αρχέγονες μορφές, χρησιμοποίησαν το χρώμα με πάθος, ένταση και ριζοσπαστικούς, απροσδόκητους συνδυασμούς. Το χρώμα έγινε εργαλείο έκφρασης. Απλούστευσαν έτσι τις φόρμες και εξέφρασαν (>εξπρεσιονισμός) την ανασφάλεια, την αποξένωση, την απομόνωση, την υπαρξιακή αγωνία και την υπερένταση των συνανθρώπων τους. Οι μορφές απέκτησαν πνευματικότητα και πολύ δυνατές χρωματικές υποστάσεις. Χρωματική αύρα, χρωματισμένο μέσα κόσμο, χρωματισμένη ψυχή.

Κανένας δεν μπορεί να κατασκευάσει για σένα τη γέφυρα που θα διασχίσεις για να περάσεις το ποτάμι της ζωής, μόνο εσύ! Friedrich Nietzsche.

Ο Βασίλι Καντίνσκι (1866- 1944), υπήρξε εμπνευστής και ιδρυτής του εξπρεσιονιστικού κινήματος « Ο Γαλάζιος Καβαλάρης». Το κίνημα αυτό «έζησε» από το 1911 έως το 1914. Ο Καντίνσκι στο βιβλίο του, Concerning the spiritual in Art ( Αναφορικά με την πνευματικότητα στην τέχνη) που εκδόθηκε το 1912, γράφει:

-Το χρώμα* είναι μια δύναμη που ευθέως, άμεσα επηρεάζει την ψυχή.

-Το γαλάζιο είναι το τυπικό ουράνιο χρώμα. Δημιουργεί ένα απόλυτο συναίσθημα γαλήνης και ανάπαυσης. Όταν σκουραίνει και πάει προς το μαύρο θυμίζει την ανθρώπινη θλίψη.

* Πράγματι το χρώμα, τα έντονα χρώματα, υπήρξαν τα πλέον άμεσα εργαλεία στον εξπρεσιονισμό. Ακόμα και το όνομα του κινήματος «Ο Γαλάζιος Καβαλάρης» τονίζει την αξία του χρώματος στη διαμόρφωση του μοντέρνου αυτού κινήματος τέχνης. Για τους Εξπρεσιονιστές, το χρώμα ήταν το σημαντικότερο μέσο έκφρασης.

-Ωραίο είναι αυτό που πηγάζει από μια εσωτερική ανάγκη της ψυχής*. Ωραίο είναι το εσωτερικά ωραίο.

* Οι αξίες του εσωτερικού κόσμου των ανθρώπων υπήρξαν αξιώματα του Εξπρεσιονισμού.

-Οι άνθρωποι γενικά, τείνουν να κινούνται προς τα έξω, έτσι δεν γνωρίζουν τίποτα από τον εσωτερικό τους κόσμο.

-Κάθε έργο τέχνης είναι «παιδί» της εποχής του, μητέρα και πηγή των συναισθημάτων μας. Κάθε εποχή πολιτισμού παράγει τη δική της τέχνη που δεν επαναλαμβάνεται… Είναι αδύνατο για μας να ζούμε και να αισθανόμαστε σαν αρχαίοι Έλληνες.

Ο «Γαλάζιος Καβαλάρης» ιδρύθηκε από τον Καντίνσκι στο Μόναχο το 1911. Συνοδοιπόρος του ήταν ο Φραντς Μαρκ, ενώ εντάχθηκαν στο κίνημα ο Πωλ Κλέε, ο Έγκον Σίλε…

Ο «Γαλάζιος Καβαλάρης» υπήρξε πνευματικότερος και πιο αφαιρετικός από τη «Γέφυρα» Εξέφρασε εντονότερα τα αγωνιώδη και δυσάρεστα συναισθήματα των ανθρώπων της εποχής καθώς και τη μοναξιά των ανθρώπων στις μεγάλες βιομηχανικές πόλεις. Το ζητούμενο στον εξπρεσιονισμό ήταν μια άλλη, καλύτερη και φωτεινότερη αισθητική πραγματικότητα.

Το φως και οι κλιματολογικές συνθήκες είχαν καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία και την εξέλιξη του κινήματος.

Η ποίηση, η πεζογραφία και η φιλοσοφία υπήρξαν οι πνευματικές αποσκευές του εξπρεσιονισμού.

Ο Γερμανός ποιητής Γκέοργκ Τρακλ, ( 1887- 1914), έζησε μόλις 27 χρόνια, αλλά συνέθεσε ποιητικές εικόνες γεμάτες εκφραστικότητα, αποκάλυψη και έρεβος.

..ο ήλιος σβήνει στις σκοτεινές χαράδρες, Γκέοργκ Τρακλ, αποσπ. Από το ποίημα « Ο ήλιος».

Ο Γκόττφρηντ Μπεν, ( 1886- 1956), Γερμανός ποιητής, δοκιμιογράφος και γιατρός προκαλεί με τις ιδιαίτερα εκφραστικές και ωμές περιγραφές του θανάτου.

…πέθανε άγνωστος. Όλο το μέσα του ήταν από χρυσάφι. Ότι ήταν ζωντανό, σαν σιωπηλή συμφωνία, πέθανε, απεχώρησε, εξήλθε. Ο βοσκός πήρε το εσωτερικό που ήταν χρυσός, το απέσπασε και πήγε να χορέψει γιατί όπως είπε, μόνο η γη πρέπει να επιστρέφει στη γη, Γκόττφρηντ Μπεν, αποσπ. Από ποίημα του.

Στη λογοτεχνία, τα μυθιστορήματα του Φραντς Κάφκα (1883- 1924), συχνά χαρακτηρίζονται εξπρεσιονιστικά. Ο γερμανόφωνος Τσέχος εβραϊκής καταγωγής Φραντς Κάφκα, στα λίγα χρόνια που έζησε, έγραψε πολλά έργα όπως τα: Η Δίκη, ο Πύργος, Αμερική, η Μεταμόρφωση, η Κρίση… Ο Κάφκα υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ού αιώνα. Τα έργα του εκτυλίσσονται σε έναν εφιαλτικό κόσμο όπου οι ήρωες αναζητούν το προσωπικό, ουτοπικό τους, όραμα.

Ο Άλφρεντ Ντέμπλιν ( 1878- 1957), Γερμανός, εβραϊκής καταγωγής, εξπρεσιονιστής συγγραφέας έγινε γνωστός με το έργο του Berlin Alexanderplatz.

Στο γερμανικό θέατρο υπήρξε ένα εξπρεσιονιστικό κίνημα στις αρχές του 20ού αιώνα καθοδηγούμενο κυρίως από τους Γκέοργκ Κάιζερ (Georg Kaiser) και Ερνστ Τόλερ (Ernst Toller). Στο θέατρο τα εξπρεσιονιστικά στοιχεία είναι οι έντονες φωτοσκιάσεις που οφείλονται σε επιβλητικούς, δυνατούς φωτισμούς και τα υπερτονισμένα, εξεζητημένα πολύ εκφραστικά σκηνικά. Οι ερμηνείες των ηθοποιών είναι ακραία εκφραστικές. Οι ήρωες έχουν έντονο χαρακτήρα και δυνατή ιδιοσυγκρασία. Η πλοκή του έργου είναι αποσπασματική.

Ο Αύγουστος Στρίνμπεργκ ( 1849-1912), Σουηδός θεατρικός συγγραφέας, μυθιστοριογράφος και ζωγράφος με το έργο του «Ένα Ονειρόδραμα» τοποθετεί τα θεμέλια του εξπρεσιονιστικού κειμένου.

Ο Μαξ Ράϊνχαρτ ( 1873- 1943) θεωρείται ο πρώτος σκηνοθέτης του εξπρεσιονιστικού μοντερνισμού.

Στον Κινηματογράφο ο Εξπρεσιονισμός βρήκε τις ιδανικές συνθήκες έκφρασης. Ο Φριτς Λανγκ υπήρξε ο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του Εξπρεσιονισμού στο σινεμά. Άλλοι σκηνοθέτες που διακρίθηκαν ήταν ο Ζυλ Ντασέν με την ταινία « Η νύχτα και η πόλη» και ο Νίκος Κούνδουρος με την ταινία « Ο Δράκος» με την ιδιαίτερα εκφραστική ερμηνεία του Ντίνου Ηλιόπουλου.

Στη μουσική, οι Άρνολντ Σένμπεργκ , Άντον Βέμπερν, Άλμπαν Μπεργκ  και ο Νίκος Σκαλκώτας (1904- 1949) συνέθεσαν έργα που χαρακτηρίζονται ως εξπρεσιονιστικά όπως και η όπερα Lulu του Άλμπαν Μπεργκ.. Η μουσική ελευθερώθηκε από την κλασική τονικότητα υιοθετώντας δυναμική, ηχοχρώματα και βίαιες αντιθέσεις.

Η μουσική είναι η λογοτεχνία της καρδιάς. Ξεκινά από εκεί που τελειώνει η ομιλία. Alphonse de Lamartine.

Στον χορό ξεχωρίζει η πολύ εκφραστική Αμερικανίδα, χορογράφος και χορεύτρια Μάρτα Γκράχαμ ( 1894- 1991). Οι βίαιες, δυνατές κοφτές κινήσεις της καθιερώθηκαν στον χορό. Μια ακόμα καινοτόμος , εκφραστική χορογράφος ήταν η Γερμανίδα Μαίρη Βίγκμαν (1886-1973).

Ο Ναζισμός χαρακτήρισε τον εξπρεσιονισμό «εκφυλισμένη τέχνη». Τα έργα απεσύρθησαν από τα Μουσεία, τις αίθουσες τέχνης και τις συλλογές. Πολλά έργα καταστράφηκαν.

*Αρχιτέκτων, Ιστορικός Τέχνης, Ιστορικός Αρχιτεκτονικής.

**Αφιερωμένο στον φίλο Στρατή Βέτσο.