Μια ανολοκλήρωτη ανθολογία δημοτικών τραγουδιών
του Δημήτρη Χατζή

(Αναδημοσίευση από την εφημερίδα Ηπειρωτικός Αγών - 23 Απριλίου 2011)      

του Γιώργου Μ. Βραζιτούλη, Βερολίνο     

Όταν πριν δυο περίπου χρόνια έψαχνα στα Αρχεία της Ακαδημίας Επιστημών του Βερολίνου για στοιχεία που αφορούσαν τη διαμονή και εργασία του Χατζή στο Ανατολικό Βερολίνο, δεν έδωσα τότε ιδιαίτερη σημασία σε έναν φάκελο που έπεσε στα χέρια μου, ο οποίος περιείχε μια στοίβα από δακτυλογραφημένα χαρτιά, πολλά από αυτά με σκόρπιες χειρόγραφες σημειώσεις του συγγραφέα, με θέμα διάφορα ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Στις αρχές της χρονιάς, σε μια φιλολογική συζήτηση για το έργο του συγγραφέα, πληροφορήθηκα ότι ένα από τα κομμάτια της δουλειάς του στο Βερολίνο, το οποίο δεν είχε βρεθεί μέχρι σήμερα, αποτελούσε το υλικό της ενασχόλησής του με τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, με σκοπό τη δημιουργία και έκδοση μιας σχετικής Ανθολογίας στα γερμανικά. Η εργασία αυτή είχε ανατεθεί στον Χατζή από τον Καθηγητή του Γιοχάνες Ιρμσερ και αποτελούσε μάλιστα ένα από τα κύρια θέματα κατά τη πρόσληψή του στο ανατολικογερμανικό Ινστιτούτο, την άνοιξη του 1957. 

 Η πληροφορία αυτή  μου ξαναέφερε στο νου τον παραπάνω φάκελο, και την βάσιμη υποψία, ότι ίσως είχε πέσει τότε στα χέρια μου κάποιο μέρος της συγκεκριμένης εργασίας, η οποία για πρώην συνεργάτες του από την εποχή εκείνη αλλά και για σύγχρονους μελετητές του, θεωρούνταν μέχρι σήμερα χαμένη. Η αρχική υποψία εξελίχθηκε βαθμηδόν στην έντονη πεποίθηση, ότι και το υπόλοιπο κομμάτι του έργου  θα έπρεπε να βρίσκεται κάπου στο αρχείο του πρώην ινστιτούτου του, ίσως κάτω από διαφορετική θεματική ενότητα ή με λαθεμένη κωδικοποίηση. Και πράγματι, σε μια νέα επίσκεψη στο ημιυπόγειο του κτιρίου της Ακαδημίας Επιστημών, όπου στεγάζεται το Αρχείο της, μετά από μια σαρωτική αναζήτηση καταλόγων και φακέλων, έπεσαν στα χέρια μου άλλα δυο χοντρά ντοσιέ, τα οποία μαζί με τον προηγούμενο φάκελο αποτελούσαν, όντως, το υλικό που επεξεργαζόταν ο Χατζής για την δημιουργία της εν λόγω Ανθολογίας ελληνικών δημοτικών τραγουδιών (Κωδικοί: BBAB - ZIAGA -  A 3926, 5548,5549).

Για την ενασχόλησή του με το ελληνικό δημοτικό τραγούδι στο Βερολίνο ο Χατζής είχε αναφερθεί  και σε μια επιστολή του από την 3 Σεπτεμβρίου 1958 προς τον Λέανδρο Βρανούση, όπου - όπως διαβάζουμε στο Δελτίο αρ. 244 από το βιβλίο του Ν. Γουλανδρή «491 Δελτία για τον Δημήτρη Χατζή» (εκδ. μαύρη λίστα, 2001) - έγραφε μεταξύ των άλλων:

«Η δική μου η κύρια δουλειά είναι μια πλήρης βιβλιογραφία των γερμανικών μεταφράσεων και εκδόσεων νεοελληνικών δημοτικών τραγουδιών – καθώς και – εν συνεχεία μια ανθολογία των μεταφράσεων από το 1818 που δημοσιεύτηκε η πρώτη ως τα τώρα. Ούτε μπορεί κανένας να φανταστεί τι πλούτος υπάρχει, πόσα μικρά και μεγαλύτερα προβλήματα έδειξε – και ελπίζω, να φωτίσει – η σύνταξη μιας τέτοιας βιβλιογραφίας. Η βιβλιογραφία, λέω, στο τέλος του χρόνου να είναι έτοιμη. Η Ανθολογία, φυσικά θα αργήσει ακόμα.»

Δυστυχώς ούτε η βιβλιογραφία ούτε η Ανθολογία ολοκληρώθηκε ποτέ και ένα πλούσιο υλικό παρέμεινε ημιτελές και ξεχασμένο για δεκαετίες στα σκονισμένα ράφια του Αρχείου της Ακαδημίας Επιστημών.

 

Εισαγωγικό σημείωμα

Στις εκατοντάδες σελίδες των παραπάνω ντοκουμέντων δεν βρέθηκε κάποιο συγκροτημένο κείμενο του Χατζή που να αφορά την επεξεργασία του έργου στο σύνολό του ή κάποιας ενότητάς του, εκτός από το παρακάτω εισαγωγικό κομμάτι, τεχνικού κυρίως  χαρακτήρα.

 «Η κύρια επιδίωξη στην κατάρτιση της Ανθολογίας αυτής – γράφει ο Χατζής - εστάθηκε από την αρχή να περιληφθούν σ' αυτήν μεταφράσεις από όλους γενικά τους γερμανούς μεταφραστές. Είναι ωστόσο αυτονόητο ότι η επιδίωξη αυτή έπρεπε να πραγματοποιηθεί παράλληλα με μια ανθολόγηση των ελληνικών κειμένων τέτοια ώστε η συλλογή να διατηρήσει τον χαρακτήρα μιας όσο το δυνατό πληρέστερης Ανθολογίας Νεοελληνικών Δημοτικών Τραγουδιών: Τα ελληνικά κείμενα έπρεπε να είναι τα χαρακτηριστικότερα και αντιπροσωπευτικότερα σε κάθε κεφάλαιο, όλα δε μαζί να συνθέτουν, όσο είναι δυνατό, την εικόνα του λαμπρού άνθους της νεοελληνικής λαϊκής ποίησης, των λογοτεχνικών της τρόπων και του συναισθηματικού κόσμου που εκφράζεται με αυτήν. Γι' αυτό ακριβώς και ο χωρισμός των πρώτων κεφαλαίων της Ανθολογίας έγινε όχι με την καθιερωμένη στις κυριότερες συλλογές νεοελληνικών δημοτικών τραγουδιών τάξη αλλά με τάξη χρονολογική και έχουν συμπεριληφθεί αποσπάσματα μεσαιωνικών λαϊκών ποιημάτων, ενώ η "Ροδιακή" Αλφάβητος της Αγάπης εξεχωρίστηκε από τα Τραγούδια της Αγάπης και καταχωρήθηκε με την χρονολογική της σειρά πριν από τα Κλέφτικα Τραγούδια.

Στην τεχνική της κατάρτισης της Ανθολογίας έπρεπε να δοθούν λύσεις σε πολλά μικρότερα ή μεγαλύτερα προβλήματα που προέκυπταν από το είδος και τις επιδιώξεις του έργου. Τα ελληνικά κείμενα δεν ήταν δυνατό να καταχωρηθούν παρά στην παραλλαγή εκείνη από την οποία έγινε η αντίστοιχα ανθολογούμενη γερμανική μετάφραση. Αναγκαστικά διατηρήθηκε και η ορθογραφία και γενικά η γραφή του πρωτοτύπου από το οποίο έγινε η μετάφραση. Έχοντας συχνά περισσότερες από μια μεταφράσεις της ίδιας παραλλαγής, κρίναμε αναγκαιότατο, δίπλα στη μία που καταχωρείται να σημειώσουμε και όλες τις άλλες. Θα ήταν ωστόσο παράλειψη αν δεν σημειώναμε ταυτόχρονα και όλες τις μεταφράσεις που έγιναν από άλλες παραλλαγές. Σε πολλές περιπτώσεις – ιδιαίτερα για τα πιο χαρακτηριστικά και τα πιο ωραία τραγούδια – το πλήθος των μεταφράσεων από πολλές και διάφορες παραλλαγές, επέβαλλε να καταρτιστεί για κάθε ποίημα υπόμνημα που σύμφωνα με την κύρια επιδίωξη της Ανθολογίας μας, έπρεπε να είναι πλήρες.»

Το περιεχόμενο

Όσον αφορά την βιβλιογραφία που βρίσκεται στον σχετικό φάκελο με τον Κωδικό Α 3926, καταμετρήθηκαν 73 καταχωρημένες πηγές, ενώ συμπληρωματικά αναφέρονται άλλες δώδεκα, για τις οποίες ο Χατζής σημειώνει ότι δεν μπόρεσε να τις εξετάσει. Για την κάθε πηγή υπάρχει ανά σελίδα, πλήρης βιβλιογραφική αναφορά και από κάτω σύντομο αξιολογικό σχόλιο του Χατζή για τη σημασία της στην εν λόγω εργασία. Οι πηγές ξεκινάνε χρονολογικά με ένα έργο του J, L.S Bartholdy από το 1805 με θέμα εντυπώσεις από ένα ταξίδι στην Ελλάδα το διάστημα 1803-1804 και καταλήγουν στο μεταπολεμικά έργα του  F. Boehm και H. Lüdeke, από τα έτη 1947 και 1948 αντίστοιχα. Στη παράθεση των πηγών δεν απουσιάζουν βέβαια γνωστά έργα των J.W. Goethe, Theodor Kind, A. Ellissen, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι πηγές μερικών Ελλήνων συγγραφέων, όπως E. Bybilakis (1840), A. Jeannaraki (1876), Johannes Mitsotakis (1882), D.H. Oekonomides (1908) που εκδόθηκαν τότε στη γερμανική επικράτεια.

Η κατανομή του πλούσιου υλικού των δημοτικών τραγουδιών που επεξεργαζόταν ο Χατζής (και το οποίο βρίσκεται στα δυο ντοσιέ με τους κωδικούς A 5548 και Α 5549) έγινε σύμφωνα με τις ακόλουθες ενότητες:

Μεσαιωνικά  / Ακριτικά / Αλφάβητος της αγάπης / Ιστορικά Τραγούδια / Τραγούδια Κλέφτικα / Παραλογές / Τραγούδια του Χάρου και Μοιρολόγια / Τραγούδια της Αγάπης, Τραγούδια του Γάμου, Δίστιχα της Αγάπης / Νανουρίσματα / Της Ξενιτιάς / Βλάχικα Τραγούδια, Εργατικά, Φυσιολατρικά / Κάλλαντα / Σατυρικά.

Στην κάθε ενότητα του υλικού συναντά κανείς κατά κανόνα μια απλή (χειρόγραφη) αναφορά του τίτλου του κάθε τραγουδιού και στη συνέχεια, συνήθως, σε δακτυλογραφημένη μορφή τη γερμανική μετάφραση του τραγουδιού με τις διάφορες τυχόν παραλλαγές του, ενώ σε ορισμένες (λίγες) περιπτώσεις και το ελληνικό πρωτότυπο. Σε ολόκληρο σχεδόν το υλικό συναντώνται μεμονωμένες χειρόγραφες σημειώσεις και παρατηρήσεις του Χατζή.

Η ενότητα με τα "Κλέφτικα" είναι η μεγαλύτερη στη συλλογή και περιέχει 86 τίτλους τραγουδιών, από τα οποία ορισμένα παρουσιάζονται σε δυο ή και περισσότερες  παραλλαγές. Επίσης μεγάλες είναι και οι ενότητες "Τραγούδια της Αγάπης", όπου καταμετρήθηκαν 42 τίτλοι με αρκετές παραλλαγές, "Ιστορικά Τραγούδια" (33 τίτλοι), του "Χάρου και Μοιρολόγια" (30). Στις φτωχές σε περιεχόμενο ενότητες συγκαταλέγονται τα "Μεσαιωνικά", με δυο μόνον τίτλους, καθώς και τα "Νανουρίσματα" και τα "Σατυρικά" με μόνον τέσσερις τίτλους η κάθε μία. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι στην ενότητα με τα "Βλάχικα, Εργατικά και Φυσιολατρικά τραγούδια", οι επτά τίτλοι που παρατίθενται, αφορούν αποκλειστικά την τελευταία κατηγορία και δεν σχετίζονται με την βλάχικη γλώσσα.

Ερωτήματα

Ξεφυλλίζοντας το παραπάνω υλικό γεννάται στο αναγνώστη το εύλογο ερώτημα, για ποιόν λόγο άραγε δεν μπόρεσε ο Χατζής να ολοκληρώσει την εργασία αυτή στα έξι περίπου χρόνια που εργαζόταν στην Ακαδημία Επιστημών. Βέβαια στο διάστημα εκείνο ο Χατζής ήταν απασχολημένος και με πολλές άλλες εργασίες, όπως την επιμέλεια μιας ανθολογίας νεοελληνικής λογοτεχνίας και άλλων επιστημονικών εκδόσεων του ινστιτούτου, ενώ αρκετό χρόνο αφιέρωνε καθημερινά και στη διδασκαλία των ελληνικών στο Ινστιτούτο του. Επίσης, παρακολουθούσε παραδόσεις μαθημάτων στο Πανεπιστήμιο και έπρεπε παράλληλα να ασχολείται και με την διδακτορική του διατριβή και όλα αυτά, σε μια γλώσσα, που δεν γνώριζε πριν τον ερχομό του στο Βερολίνο. Δεν αποκλείεται με τη πάροδο του χρόνου να μειώθηκε και το προσωπικό του ενδιαφέρον για την εργασία αυτή ή ακόμη και το ενδιαφέρον του καθηγητή Ιρμσερ για τη δημοσίευση της Ανθολογίας. Την σπουδαιότητα του ημιτελούς αυτού  έργου θα την κρίνουν μελλοντικά φιλόλογοι ερευνητές. Η Έδρα των Νεοελληνικών Σπουδών του Ελεύθερου Πανεπιστήμιου του Βερολίνου, υπό τον Καθηγητή Μίλτο Πεχλιβάνο, που ενημερώθηκε σχετικά για το εύρημα, προτίθεται να ξεκινήσει σύντομα τις διαδικασίες αξιοποίησης του υλικού.

Δυο δημοτικά τραγούδια από τη συλλογή του Δημήτρη Χατζή

(απόδοση όπως στο πρωτότυπο αλλά χωρίς πολυτονικό σύστημα)

(πηγή BBAB - ZIAGA A 5548 , Griechische Dichtkunst-Neugriechische Volkslieder),

ΤΟΥ ΜΠΟΥΚΟΒΑΛΛΑ   Τ' είν' ο αχός που γίνεται και ταραχή μεγάλη; Μήνα βουβάλια σφάζονται; μήνα θεριά μαλόνουν; Κι' ουδέ βουβάλια σφάζονται, κι' ουδέ θεριά μαλόνουν· Ο Μπουκοβάλλας πολεμά με χίλιους πεντακόσιους, 'Σ την μέσην 'ς το Κεράσοβον, και 'ς την καινούργιαν χώραν. Κόρη ξανθή εχούιξεν από το παραθύρι· "Πάψε , Ιαννή, τον πόλεμον, πάψε και τα τουφέκια, "Να κατακάτσ' ο κορνιαχτός, να σηκωθ' η  αντάρα, "Να μετρηθή τ' ασκέρι σου, να ιδούμεν, πόσοι λείπουν."- Μετρούντ' οι Τούρκοι τρεις φοραίς, και λείπουν πεντακόσιοι. Μετρούνται τα κλεφτόπουλα, τους λείπουν τρεις λεβέντες· Επήγ' ο ένας 'σ το νερόν, κ' άλλος ψωμί να φέρη, ο τρίτος ο καλήτερος στέκεται  'σ το τουφέκι.

 

Ο ΧΑΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΤΖΟΠΑΝΗΣ   Το βλέπεις κείνο το βουνό, 'που 'ναι 'ψηλό και μέγα, 'Πόχ 'ανταρούλαν 'στην κορφήν και καταχνιάν στην ρίζαν; Τζοπάνης ερροβόλαγε από τά κορφοβούνια, Φέρνει το φέσι του στραβά και τον γιαμπά στριμμέννον. Κι' ο Χάρος τόν εβίγλισε από ψιλήν ραχούλαν, Εις το στενό κατέβηκε κ' εκεί τον καρτερούσε. "Καλημερά σου, Χάρε μου". -  "Καώς τον τον λεβέντην. "Λεβέντη, πούθεν έρχεσαι; λεβέντη πού παγαίνεις;" - "'Γώ; απ τα πρόβατ' έρχομαι , 'στο σπήτι μου παγαίνω, "Πάγω, να πάρω το ψωμί, οπίσω να γυρίσω." - "Λεβέντη, μ' έστειλ' ο θεός, να πάρω την ψυχήν σου." - "Χωρίς ασθένειαν κι' αρρωστιά ψυχήν δεν παραδίδω. "Για έβγα, να παλέψομε 'σε μαρμαρένι' αλώνι "Κι' αν με νικήσης, Χάρε μου, να πάρης την ψυχήν μου "Κι' αν σε νικήσω, Χάρε μου, να πάρω την ψυχήν σου." Πιασθήκαν' και παλέψανε δυό νύκτες, τρεις ημέρας, Κι' αυτού την τρίτην την αυγήν, κοντά 'στο γιώμα, γιώμα, Φέρν' ο λεβέντης μια βολά, του Χάρου κακοφάνη· Απ' τα μαλλιά τον άδραξε,' στην γήν τον αβροντάει. Ακούν τον νιόν, και βόγγιζε και βαρυαναστενάζει· "Άφσε με, Χάρε, άφσε με ακόμα τρεις ημέρας· "Τας δυο να φάγω και να πιώ, την μιάν να σεργιανίσω, Να πάω να ιδώ τους φίλους μου, να ιδώ τους ιδικούς μου, 'Πόχω γυναίκα παρανιάν, και χήρα δεν της πρέπει, 'Πόχω και δυό μικρούτζικα, κι' ορφάνια δεν τους πρέπει, 'Πόχω τα πρόβατ' άκουρα και το τυρί στο κάδι.