αρχική  Γιάννενα  100 Χρόνια Ελεύθερα Γιάννενα Ευεργέτες  γράμματα και τέχνες  Πολιτισμός  σύγχρονα θέματα 
ελεύθερο-Πανεπιστήμιο  Ιχνηλατώντας την Ιστορία φωτογραφίες Γιάννενα-Ήπειρος  νέα  επικοινωνία  νέες καταχωρίσεις 
συνδέσεις VIDEO του site στο YouTube Αφιερώματα παγκόσμια κρίση facebook

Σατιρικοί χάρτες, η απεικόνιση της Ιστορίας αλλιώς…

Αναδημοσίευση από agon.gr       

Ο Απόστολος Κατσίκης γράφει για τους σατιρικούς ή γελοιογραφικούς χάρτες, τους έντυπους «χάρτες» με ιδεολογικά σύμβολα και αλληγορίες και στους οποίους, αντί των συμβατικών γεωγραφικών στοιχείων, χρησιμοποιούνται συνήθως ζωόμορφες ή ανθρωπόμορφες παραστάσεις. Παραθέτει δε έξι αντιπροσωπευτικούς του κλίµατος και των τάσεων της εποχής έκδοσής τους.

Η συνεχιζόµενη στην Ανατολική Ευρώπη πολεµική κρίση, µε τη εισβολή των ρωσικών στρατευµάτων στην Ουκρανία, αναζωπύρωσε, όπως ήταν αναµενόµενο, το ενδιαφέρον για τη Γεωγραφία, τους γεωγραφικούς χάρτες και τα δεδοµένα του χώρου (δυστυχώς τη Γεωγραφία, ως επιστήµη και σχολικό αντικείµενο, τη θυµόµαστε µόνον σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις…).

Υπό την επίδραση, λοιπόν, τέτοιων καταστάσεων, οδηγούµαστε στην αναζήτηση χαρτών, συµβατικών ή και ψηφιακών, προς χαρτογραφική τεκµηρίωση όσων µας προσφέρουν- «βοµβαρδίζουν» τα ΜΜΕ, π.χ. πού κείνται η Μαριούπολη και η Οδησσός, πού βρίσκεται το Κίεβο, πόσο µακριά είναι το Τσερνόµπιλ (αναβίωσε πάλι ο εφιάλτης µιας νέας πυρηνικής-ραδιενεργού καταστροφής), κ.ο.κ.

Η προσφυγή σε χάρτες για τον εµπλουτισµό της γεωγραφικής-ιστορικής γνώσης καθώς και η σχεδίαση και διεξαγωγή πάσης φύσεως επιχειρήσεων, δεν είναι βέβαια τωρινό φαινόµενο. Συνόδευε και συνοδεύει κάθε νέα αναζωπύρωση παθών, ιδεολογιών, πολεµικών επιχειρήσεων κ.λπ. Όµως, ορισµένες φορές και κάτω από συγκεκριµένες συνθήκες, τα γεγονότα τέτοιας µορφής καθώς και οι ιδιαίτερες ανάγκες κάθε εποχής, πέρα από τη χρήση των υπαρχόντων απεικονιστικών µέσων, οδήγησαν και στη δηµιουργία νέων, πολλές φορές κυριολεκτικά αντισυµβατικών, ιδιόµορφων  και πρωτότυπων µέσων έκφρασης. Πρόκειται για έντυπους «χάρτες», πέρα και έξω από τη συνήθη µορφή και χρήση, πλήρεις ιδεολογικών συµβόλων και αλληγοριών, στους οποίους, αντί των συµβατικών γεωγραφικών στοιχείων, χρησιµοποιούνται για την απόδοση ιδεολογικών τάσεων, προθέσεων ή βλέψεων, πρωτότυπες, συνήθως ζωόµορφες ή ανθρωπόµορφες παραστάσεις.

Αναφερόµαστε στους σατιρικούς ή γελοιογραφικούς χάρτες των οποίων η χρήση, όσο και αν φαίνεται περίεργο, ανάγεται στον µακρινό Μεσαίωνα, εξακολουθούν να υφίστανται και κατά την περίοδο της Αναγέννησης, προβάλλοντας περισσότερο την πολιτική συνιστώσα. Αναδείχθηκαν όµως και χρησιµοποιήθηκαν ευρέως ως µέσο πολιτικού, ιδεολογικού ή και πολεµικού σχολιασµού στον 18ο αι., η δε χρυσή περίοδος της σατιρικής χαρτογραφίας, λόγω πολεµικών συρράξεων και γεγονότων, βλ. Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο, τοποθετείται στον 19ο και στις αρχές του 20ού αι.

Αλλά τι είναι ακριβώς οι σατιρικοί χάρτες και σε τι αποβλέπει η δηµιουργία και η διάδοσή τους στο ευρύ κοινό; Οι σατιρικοί χάρτες συνιστούν το αποτέλεσµα της προσπάθειας να αναπαρασταθούν  κράτη, λαοί ή και ηγέτες του κόσµου µε ανθρωπόµορφη ή και κατά περίπτωση µε ζωόµορφη απόδοση µε αντικειµενικό σκοπό τον έµµεσο σχολιασµό πράξεων και γεγονότων. Ο κύριος στόχος των σκιτσογράφων-γελοιογράφων όµως ήταν/είναι η άσκηση κριτικής, φανερής ή κρυµµένης µέσω της σάτιρας, δείχνοντας δηκτική διάθεση και διατυπώνοντας τολµηρούς και αιχµηρούς πολιτικούς και ιδεολογικούς σχολιασµούς.

Έτσι αντί των κλασικών συµβατικών γεωγραφικών στοιχείων, επιλέγονται για την απόδοση κρατών, περιοχών, ακόµη και σκέψεων και καταστάσεων, µορφές από το ζωικό βασίλειο, εκφραστές συµβολικά καθιερωµένων χαρακτηριστικών. Το ίδιο συµβαίνει και µε τις µορφές ηγετών της εποχής, ηγεµόνων, πολιτικών προσώπων, οι οποίες αντιστοιχούν σε- και αντιπροσωπεύουν συγκεκριµένα κράτη και περιοχές.

Στην πρώτη κατηγορία των ζωοµορφικών αναπαραστάσεων, σε πολλούς χάρτες,  το λιοντάρι, σύµβολο δύναµης, εκφράζει και αντιπροσωπεύει την ισχύ της βρετανικής αυτοκρατορίας, ο πετεινός ή ενίοτε ο αετός, αποτελούν σύµβολο της Γαλλίας, το χταπόδι µε την επέκταση των πλοκαµιών του, τις βλέψεις επικυριαρχίας της τσαρικής Ρωσίας προς δυσµάς, ενώ η γαλοπούλα παραπέµπει στη ραθυµία της οθωµανικής αυτοκρατορίας, για να περιοριστούµε σε χάρτες και σύµβολα που αναφέρονται στον ευρωπαϊκό χώρο.

Στους ανθρωπόµορφους χάρτες τα κράτη αντιπροσωπεύονται µέσω των ηγετών τους, εστεµµένων ή πολιτικών προσώπων. Πολύ συνηθισµένη είναι η απεικόνιση σε χάρτες του τέλους του 19ου αι. του τσάρου Νικολάου Β’, καθώς και της βασίλισσας Βικτωρίας της Αγγλίας, του Κάιζερ Γουλιέλµου Β΄ Γερµανίας-Πρωσίας και του Φραγκίσκου-Ιωσήφ της Αυστροουγγαρίας.

Οι εµπνευστές -κατασκευαστές των σατιρικών χαρτών δεν είναι χαρτογράφοι, µε τη στενή ή επιστηµονική έννοια του όρου, αλλά σχεδιαστές, σκιτσογράφοι και γελοιογράφοι. Απαλλαγµένοι από χαρτογραφικούς-επιστηµονικούς περιορισµούς, σχολιάζουν ή κριτικάρουν πρόσωπα κοινωνικά και πολιτικά, φαινόµενα και σύµβολα µε στόχο την «ενηµέρωση» αλλά και την ψυχαγωγία του κοινού. Ασφαλώς, και σε µεγάλο µάλιστα βαθµό, οι σατιρικοί χάρτες εξυπηρετούσαν άµεσα ή έµµεσα και προπαγανδιστικούς σκοπούς, υπηρετώντας επιδιώξεις των αντιµαχοµένων, σε περίπτωση πολέµου και διαχέοντας, ηθεληµένα, ψευδείς πληροφορίες. Το τελευταίο συνέβη κατά κόρον, κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου, όπως θα καταφανεί από την παράθεση αντιπροσωπευτικών χαρτών, στους οποίους η σηµειολογία αναδεικνύει έντονα προπαγανδιστική πρόθεση και εκπέµπει φανερά αρνητικά µηνύµατα για τα αντίπαλα κράτη.

Οι περισσότεροι σατιρικοί χάρτες υπήρξαν παραγωγή των αποκαλούµενων Μεγάλων Δυνάµεων της εποχής, δηλ της Γαλλίας, Γερµανίας, Μεγάλης Βρετανίας, Ρωσίας. Εντούτοις, η συµµετοχή και άλλων λιγότερο ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών, όπως της Ιταλίας, Ισπανίας, Πορτογαλίας, Ολλανδίας κ.ά., καθώς και εξω-ευρωπαϊκών κρατών δεν είναι αµελητέα (Ιαπωνία, Αµερική Περσία).

Όπως αναφέρθηκε, η σατιρική χαρτογραφία ήκµασε κυρίως στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. όταν τόσο τα πολεµικά γεγονότα όσο και ο ψυχρός πόλεµος µεταξύ των δυτικών και των ανατολικών κρατών της ευρωπαϊκής ηπείρου βρισκόταν στο ζενίθ της έντασης. Οι συγκρουσιακές σχέσεις µεταξύ των ισχυρών της εποχής απέβλεπαν στην υλοποίηση ενός και µοναδικού στόχου: την επικυριαρχία σε όσο το δυνατόν µεγαλύτερο τµήµα της Ευρώπης, κυρίως προς τα ανατολικά εκ µέρους των δυτικών και προς τα δυτικά και νότια εκ µέρους των ανατολικών.

Επειδή οι περισσότεροι χάρτες προέρχονταν από τη Δύση, για την οποία η ρωσική επέκταση αποτελούσε µόνιµη και τεράστια απειλή, για περισσότερο από µισό αιώνα οι προερχόµενοι από τις δυτικές χώρες χάρτες, προσπαθούν µε κάθε µέσο και επίµονα να επαναφέρουν στο προσκήνιο τη ρωσική απειλή και τον διακαή πόθο της τσαρικής Ρωσίας για επέκταση προς δυσµάς και νότο (κάτι που επαναλαµβάνεται και σε µεταγενέστερους χάρτες µετά τον Α’ Πόλεµο µέχρι και τις µέρες µας!). Η Ρωσία µεταµορφώνεται σε αρκούδα, το συνηθέστερο, σε χταπόδι, σε ύαινα κ.λπ. και προσπαθεί να επεκταθεί εις βάρος των κρατών και λαών της κεντρικής Ευρώπης. Κάτι αντίστοιχο συµβαίνει και µε τη Γερµανία-Πρωσία καθώς και µε την Βρετανική Αυτοκρατορία σε παγκόσµιο επίπεδο.

Η σατιρική χαρτογραφία ατόνησε εκδοτικά µετά τον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο και σχεδόν έπαψε να υφίσταται, ίσως διότι αναπτύχθηκαν εν τω µεταξύ πιο δραστικά µέσα ενηµέρωσης ή, το σηµαντικότερο, προπαγάνδας. Εντούτοις υπήρξε µια αναζωπύρωση εκ µέρους της γερµανικής ηγεσίας πριν και κατά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο, µετά από αυτόν, κυριαρχούντος του ψυχρού πολέµου  και, όλως παραδόξως θα λέγαµε, κυριολεκτικά στις µέρες µας, στο κοντινό 2018 µε την έκδοση ενός χάρτη µε σατιρική αναπαράσταση του ευρωπαϊκού status, στα πρότυπα µάλιστα των παλιών σατιρικών χαρτών.

Από τους εκατοντάδες σατιρικούς χάρτες που έχουν εκδοθεί και διασωθεί παρουσιάζονται εδώ µόνον έξι, αντιπροσωπευτικοί του κλίµατος και των τάσεων της εποχής έκδοσής τους.

 

Χάρτης 1. Δηµοσιεύτηκε στον Νέο Αριστοφάνη το 1887. Σύµφωνα µε την περιγραφή του «παριστά τον χάρτην της Ευρώπης εν ω η οµόθρησκος Άρκτος του Βορρά φαίνεται ως µέλλουσα κοσµοκράτωρ, ήτις δια του ενός ποδός δεικνύει ότι θα κατασυντρίψει Γερµανίαν και Αυστρίαν και δια του ετέρου την Τουρκίαν, υπό τους καταθλιπτικούς πόδας της οποίας ψαρεύει ο δυστυχής Έλλην…».

  

  

Χάρτης 2. Η Ευρώπη του 1897. «Ο τσάρος Νικόλαος έχει περάσει περιλαίµια στον πρόεδρο της Γαλλίας, τον Κάιζερ και τον αυτοκράτορα της Αυστροουγγαρίας. Στην Αγγλία η βασίλισσα Βικτωρία διαβάζει απαθής».

 

 

Χάρτης 3. Χάρτης της Ευρώπης, 1916. «Η λευκή ρωσική αρκούδα ισοπεδώνει το αυστριακό σκυλί µε τον ρωσικό οδοστρωτήρα, ο γαλλικός κόκορας τσιµπάει τον γερµανικό σκύλο, ενώ ο βρετανός ναύτης τον γρονθοκοπά».

 

 

Χάρτης 4. «Ένας γιγάντιος Χίτλερ µε τη σβάστικα στο περιβραχιόνιο σέρνεται απειλητικά πάνω από την Ευρώπη». Χάρτης  του 1934, ο πόλεµος έρχεται…

 

Χάρτης 5. 1952, ο ψυχρός πόλεµος είναι παρών. «Η Σοβιετική Ένωση µε τη µορφή του Στάλιν καταπίνει ως βαρύ τεθωρακισµένο το σύνολο των κρατών του ανατολικού µπλοκ. Η Γερµανία πριονίζεται στα δύο».

  

 

Χάρτης 6. «Στην Ευρώπη του 2018 οι πρόσφυγες συσσωρεύονται στα Βαλκάνια, Μέρκελ και Τουσκ µετράνε τα Ευρώ, o Πούτιν εποφθαλµιά τις ανατολικές και βόρειες χώρες και βοµβαρδίζει τη Συρία. Η Ελλάδα «ζητιανεύει», ενώ η Ελισάβετ της Αγγλίας κρατά στα χέρια της το Brexit».

 

Αποδεικνύεται εποµένως ότι σήµερα η σατιρική χαρτογραφία και οι αντίστοιχες εκδόσεις δεν συνιστούν ένα µουσειακό είδος, δεν συγκινούν µόνο τους συλλέκτες αλλά µε αφορµή, δυστυχώς, δυσάρεστα γεγονότα, εξακολουθούν να βρίσκονται, έστω και µε σκωπτικό τρόπο, στην επικαιρότητα. Ίσως µε βάση τα τραγικά γεγονότα στην Ουκρανία να δούµε στο άµεσο µέλλον και εκδόσεις σατιρικών χαρτών µε θέµα τον πόλεµο στην Ευρώπη της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αι. Για να αποδειχθεί ότι το ρηθέν «η Ιστορία επαναλαµβάνεται ως φάρσα», βρίσκεται σε ισχύ. Μακάρι να ήταν έτσι, δυστυχώς όµως, όπως επιβεβαιώνει η σύγχρονη πραγµατικότητα, η Ιστορία σήµερα επαναλαµβάνεται ως τραγωδία…

…………………………

Για τη σύνταξη του παρόντος αντλήθηκαν πληροφορίες από την έκδοση «120 σατιρικοί χάρτες» του Παναγιώτη Ν. Σουκάκου, Εκδ. Μίλητος 2019, από όπου και οι παρατιθέµενοι χάρτες.

   

   

Απόστολος Κατσίκης περισσότερα

Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, όπου υπηρέτησε μέχρι το 2012 ως Καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης εκπροσωπώντας τα αντικείμενα Γεωγραφία, Διδακτική της Γεωγραφίας, Οικολογία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Είναι επίσης ιδρυτής και Διευθυντής του «Εργαστηρίου Γεωγραφικής και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης» του ιδίου Τμήματος. Το επιστημονικό του έργο έχει αποτυπωθεί σε επτά μονογραφίες, σε δεκάδες άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και έχει γίνει γνωστό μέσω πολυάριθμων ανακοινώσεων σε συνέδρια και ημερίδες εντός και εκτός Ελλάδος.