αρχική  Γιάννενα  100 Χρόνια Ελεύθερα Γιάννενα Ευεργέτες  γράμματα και τέχνες  Πολιτισμός  σύγχρονα θέματα 
ελεύθερο-Πανεπιστήμιο  Ιχνηλατώντας την Ιστορία φωτογραφίες Γιάννενα-Ήπειρος  νέα  επικοινωνία  νέες καταχωρίσεις 
συνδέσεις VIDEO του site στο YouTube Αφιερώματα παγκόσμια κρίση facebook

Έρευνες των Ναζί στο Άγιον Όρος

 

Του Γιώργου Μ. Βραζιτούλη, Βερολίνο

(Αναδημοσίευση από την εφημερίδα «Ηπειρωτικός Αγών» - 11 Φεβρουαρίου 2019)

Σημείωμα: Για μεγέθυνση της εικόνας, πατήστε πάνω στην εικόνα
δεξί κλικ και επιλέξτε: Άνοιγμα εικόνας σε νέα καρτέλα
ή προβολή εικόνας ή open image in New Window  

Τον Ιούλιο του 1941 μια ειδική αποστολή Γερμανών επισκέφτηκε το Άγιον Όρος και διάφορα μοναστήρια του. Στην ομάδα αυτή συμμετείχαν ο ανθυπολοχαγός Χέρμαν Ρίττερ Φον Ίνγκραμ, αρχηγός της υπηρεσίας «Ζοντερκομάντο Ρόζενμπεργκ» στην Ελλάδα,   ο Άντον Ντάιντλ, ως υπεύθυνος για θέματα θεολογίας των νοτιοανατολικών Εκκλησιών της ίδιας υπηρεσίας,  ο βυζαντινολόγος καθηγητής του πανεπιστημίου του Μονάχου Φραντς Ντέλγκερ, ο δρ Όττο Τράϊτινγκερ, ως επιστημονικός συνεργάτης του Ντέλγκερ, ο φωτογράφος Κ. Κρες, καθώς και ο  Μ. Σιώτης, βοηθός στο πανεπιστήμιο Αθηνών, με τον διερμηνέα Ε. Τσιγκιρίτη.  

Η αποστολή είχε διοργανωθεί από το περιβόητο «Ζοντερκομάντο Ρόζενμπεργκ», μια ειδική υπηρεσία του Τρίτου Ράιχ,  που όφειλε το όνομά της στον μεγάλο αντισημίτη και θεωρητικό του ναζισμού, Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ. Ο Ρόζενμπεργκ  ήταν από το 1933 επικεφαλής του «Γραφείου Εξωτερικής Πολιτικής» του ναζιστικού κόμματος, και από το 1941 υπουργός των «Κατεχομένων Ανατολικών Περιοχών του Ράιχ». Η υπηρεσία του ήταν υπεύθυνη στις περιοχές αυτές για τη συστηματική λεηλασία και αρπαγή έργων τέχνης, αρχαιολογικών θησαυρών, λατρευτικών αντικειμένων, ιερών βιβλίων, σπάνιων χειρογράφων και περιουσιών, τα οποία στέλνονταν κατόπιν στη Γερμανία.  Η αντιπροσωπεία του «Ζοντερκομάντο Ρόζενμπεργκ» στην Ελλάδα έδρασε από τον Απρίλιο έως τον Νοέμβριο 1941. Aποτελούνταν από δυο παραρτήματα, για τη νότιο και βόρειο Ελλάδα, με έδρες την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη αντίστοιχα.

Οι σκοποί της παραπάνω αποστολής στο Άγιον Όρος, όπως, φαινομενικά τουλάχιστον, διατυπώθηκαν αργότερα στα πορίσματά της, ήταν η μελέτη των σπουδαιότερων εγγράφων και χειρογράφων, που φυλάσσονταν τότε στις μονές, καθώς και η φωτογράφιση των θησαυρών του Αγίου Όρους, προκειμένου να γίνουν αργότερα ιδιαίτερες έρευνες στα πανεπιστήμια της Γερμανίας. Για την διευκόλυνση του έργου τους οι γερμανοί επισκέπτες χρησιμοποίησαν  μια σειρά συστατικών επιστολών, που έλαβαν από τον πρόεδρο της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου, τον υπουργό θρησκευμάτων και εθνικής παιδείας Κ. Λογοθετόπουλο, τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο, τον γερμανό στρατιωτικό διοικητή Θεσσαλονίκης-Αιγαίου Χάαρντε κ.α.

Επιστολές στον Χίτλερ

Η σχέση των Αγιορειτών με τους γερμανούς κατακτητές υπήρξε από την αρχή της Κατοχής αμφιλεγόμενη. Ήδη στις 13/26 Απριλίου 1941, σε μια έκτακτη σύγκλιση της Ιεράς Σύναξης, οι μοναχοί συνέταξαν μια επιστολή «Προς την Αυτού Εξοχότητα τον Αρχικαγκελλάριον του ενδόξου Γερμανικού Κράτους Κύριον Αδόλφον Χίτλερ εις Βερολίνον», στην οποία του ζητούσαν να θέσει υπό την προστασία του το Άγιον Όρος: «Εξοχότατε, οι βαθυσεβάστως υποσημειούμενοι Αντιπρόσωποι των Είκοσιν Ιερών Βασιλικών Πατριαρχικών και Σταυροπηγιακών Μονών του Αγίου Ορους Αθω, λαμβάνομεν την εξαιρετικήν τιμήν ν’ απευθυνθώμεν προς την Υμετέραν Εξοχότητα και παρακαλέσωμεν Αυτήν θερμώς, όπως, ευαρεστημένη, αναλάβη υπό την Υψηλήν προσωπικήν Αυτής προστασίαν και κηδεμονίαν τον Ιερόν τούτον Τόπον.» 

Στην επιστολή, που υπέγραφαν 40 εκπρόσωποι των μονών, και η οποία κατέληγε με την ευχή: «Τον Βασιλέα των Βασιλευόντων και Κύριον των Κυριευόντων εξ όλης ψυχής και καρδίας ικετεύοντες, όπως επιδαψιλεύση τη Υμετέρα Εξοχότητι υγείαν και μακροημέρευσιν επ’ αγαθώ του ενδόξου Γερμανικού Έθνους», οι Αγιορείτες ζητούσαν, επίσης, την διατήρηση του ισχύοντος καθεστώτος  της αυτονόμου μοναχικής πολιτείας. Η ενέργεια αυτή των μοναχών, με την οποία ο κατοχικός πρωθυπουργός Τσολάκογλου στην Αθήνα  ήταν αντίθετος, φοβούμενος μια μελλοντική ανατροπή των ελληνικών δικαιωμάτων επί του Αγίου Όρους,  δεν βρήκε θετική ανταπόκριση από τον γερμανό καγκελάριο. Μετά από πολυήμερες συσκέψεις στο Βερολίνο αποφασίστηκε να μην χορηγηθεί ειδική προστασία στο Άγιον Όρος αλλά να ισχύσει και εδώ το ίδιο κατοχικό καθεστώς, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Η δοσιλογική πράξη των αγιορειτών δικαιολογήθηκε εκ των υστέρων με τον (όχι αβάσιμο) φόβο τους, πως  το «Περιβόλι της Παναγιάς» θα μπορούσε να πέσει στα χέρια των Βουλγάρων, με ό,τι καταστροφικό θα σήμαινε αυτό, για τους ανεκτίμητους θησαυρούς του, αλλά και το μέχρι τότε καθεστώς του. Δεν ήταν τυχαίο επίσης το γεγονός, πως δύο μήνες μετά, τον Ιούνιο του 1941, το ρώσικο μοναστήρι του Παντελεήμονος και το βουλγαρικό του Ζωγράφου, που είχαν συνυπογράψει την πρώτη επιστολή, απέστειλαν μέσω Σόφιας και με τελικό προορισμό το Βερολίνο, μια νέα και με διαφορετικό περιεχόμενο επιστολή, όπου εναντιώνονταν στην κυριαρχία του ελληνικού στοιχείου στο Άγιον Όρος. Εκτός από το αίτημα για την εγκατάσταση μόνιμου γερμανού αντιπροσώπου, οι δυο σλάβικες μονές ζητούσαν και μια αναδιάρθρωση του καθεστώτος των μονών μετά την λήξη του πολέμου, σε περίπτωση, βέβαια, νίκης του Άξονα. Παρότι ο γερμανός δικτάτορας δεν ανταποκρίθηκε και σ' αυτό το αίτημα  των μονών, δεν έπαψε, για προπαγανδιστικούς λόγους, να εκδηλώνει ένα ευρύτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον για το ιδιαίτερο «Σύμβολο της Ανατολικής Εκκλησίας».

Διαμονή και περιήγηση

Διάφορες υπηρεσιακές εκθέσεις, αναφορές και ταξιδιωτικά ημερολόγια των μελών της αποστολής, που βρίσκονται σήμερα στα γερμανικά ομοσπονδιακά αρχεία,  προσφέρουν μια χαρακτηριστική εικόνα της περιήγησης και διαμονής στα μοναστήρια του Αγίου Όρους, όπου ζούσαν εκείνη την εποχή  περίπου 3.855 μοναχοί. (Από αυτούς 2.812 ήταν Έλληνες και οι υπόλοιποι, Ρώσοι, Ρουμάνοι, Βούλγαροι και Σέρβοι). Το πρόγραμμα επισκέψεων περιλάμβανε 17 μοναστήρια και μια σκήτη. Για πρώτη φορά φωτογραφήθηκαν σπάνια κειμήλια, όπως ο λεγόμενος «Τράγος», δηλαδή το Α΄ Τυπικό του Αγίου Όρους, από το έτος 972, που είναι υπογραμμένο ιδιοχείρως από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Τσιμισκή, και αποτελεί το ιστορικότερο κείμενο του Αγίου Όρους. Εκτός από τα διάφορα χειρόγραφα η αποστολή φωτογράφισε επίσης λατρευτικά αντικείμενα (σταυρούς, δισκοπότηρα, ευαγγέλια), κειμήλια, όπως την Αγία Ζώνη της Θεοτόκου, καθώς και διάφορα λείψανα Αγίων στη μονή Βατοπεδίου, ενώ στο μοναστήρι του Αγίου Παύλου φωτογραφήθηκαν τα Τίμια Δώρα των Μάγων.

Στις αναφορές της αποστολής περιγράφονται επίσης οι συνθήκες φύλαξης των αγιορείτικων θησαυρών. Σε ορισμένες μονές, όπως του Κουτλουμουσίου, Καρακάλου και Μεγίστης Λαύρας, οι βιβλιοθήκες βρέθηκαν εντελώς ακατάστατες, γι αυτό οι επισκέπτες παρότρυναν τα μοναστήρια να στείλουν μοναχούς στη Γερμανία για να εκπαιδευτούν στη σωστή διαχείριση ιστορικών κειμηλίων και αρχείων. Ιδιαίτερα στην Παντοκράτορος πολλά χειρόγραφα βρίσκονταν πρόχειρα στοιβαγμένα μέσα σε χαρτοκιβώτια, ενώ μερικά ήταν φαγωμένα από ποντίκια.  Αντίθετα, σε άλλες μονές, όπως για παράδειγμα στην Εσφιγμένου,  διαπιστώθηκε μια υποδειγματική τάξη και συντήρηση των ιστορικών εγγράφων. Στη διάρκεια της περιοδείας έγιναν συνολικά 1.900 φωτογραφίσεις και το αντικείμενο της κάθε μιας καταγράφηκε λεπτομερώς.

Στις αποτυπωμένες εντυπώσεις των επισκεπτών δεν παραλείπονται οι περιγραφές από τα ιδιαίτερα γεύματα και την φιλοξενία σε κάθε μοναστήρι.  Σε μερικά, όπως στην Ιβήρων ή του Βατοπεδίου, τους προσέφεραν φτωχικά μόνο πατάτες ή όσπρια, ενώ στη μονή Χιλανδαρίου είχαν την ευτυχία να απολαύσουν δυο φορές την ημέρα γεύμα με κρέας, άφθονο κρασί και άλλα εκλεκτά εδέσματα. Πλουσιοπάροχα γευμάτισαν  επίσης στη μονή Ξηροποτάμου, όπου μάλιστα αντί για κρασί τους προσφέρθηκε μπύρα.

Μέσα στα σχετικά ντοκουμέντα των γερμανικών αρχείων διαφαίνεται και η στάση πολλών μοναχών απέναντι στη Γερμανία και τον Φύρερ. Στην Κουτλουμουσίου οι μοναχοί υποδέχτηκαν στις 14 Ιουλίου την αποστολή με την ιαχή: «Χάιλ Χίτλερ!». Στο σέρβικο μοναστήρι Χιλανδαρίου είχαν κρεμάσει μια ναζιστική σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό στον πύργο πάνω από την πύλη. Στη μονή Κωνσταμονίτου, οι επισκέπτες βρήκαν μέσα στη αίθουσα υποδοχής μια προσωπογραφία του Χίτλερ, ζωγραφισμένη  από το χέρι ενός μοναχού.  Στη μονή Διονυσίου ο ηγούμενος αποχαιρέτησε την αποστολή με έπαρση της χιτλερικής σημαίας, μια σκηνή που αποτυπώθηκε φωτογραφικά. Επανειλημμένα υπάρχουν αναφορές, όπου μοναχοί (για παράδειγμα από τις μονές Ζωγράφου και Κωνσταμονίτου)  ζητούσαν από τους επισκέπτες φωτογραφίες του Χίτλερ ή στις συζητήσεις τους με τους επισκέπτες, τον αποκαλούσαν «μεγάλο προστάτη του Αγίου Όρους», ο οποίος και στη «Νέα Τάξη πραγμάτων θα συνεχίσει να κρατάει το προστατευτικό του χέρι πάνω από το Άγιον Όρος». Ένα περιστατικό, που εξιστορεί ο καθηγητής Ντέλγκερ,  μαρτυρεί έντονα, εκτός από την αφέλεια ή το οπορτουνισμό στην όλη στάση των μοναχών, και το στοιχείο του στείρου αντικομουνισμού: Όταν οι γερμανοί επισκέπτες θέλησαν να φωτογραφίσουν μια εικόνα της Παναγίας, ένας γέρος μοναχός τους φώναξε, πώς αυτό είναι αδύνατον, επειδή η Παναγία δεν επέτρεψε ποτέ να την φωτογραφίσουν. Στη συνέχεια όμως, καλόκαρδα και ταπεινά, γύρισε και τους είπε: «Μπορεί με εσάς τους Γερμανούς η Παναγία να κάνει μια εξαίρεση, και να σας επιτρέπει να τη φωτογραφίσετε, επειδή εσείς οι Γερμανοί βρίσκεστε σε έναν ιερό πόλεμο ενάντια στους εχθρούς του Θεού, τους μπολσεβίκους.»       

   

Αδιερεύνητες προθέσεις

Σε διάφορες σχετικές δημοσιεύσεις επικρατεί σήμερα η άποψη, πως ο βαθύτερος σκοπός της αποστολής αυτής ήταν η προετοιμασία της κλοπής των θησαυρών του Αγίου Όρους και της μεταφοράς τους στη Γερμανία. Ο καθηγητής και πρώην διοικητής του Αγίου Όρους Δημήτριος Τσάμης, θεωρεί σε ένα άρθρο του αυτές τις προθέσεις των Γερμανών δεδομένες, και τις προσδιορίζει χρονικά στο φθινόπωρο του 1943.  Τις υποψίες του ενίσχυσε ένα γεγονός με πρωταγωνιστή τον περιβόητο Μαξ Μέρτεν, ο οποίος το 1946 μετά τη σύλληψή του από τους Αμερικανούς, απευθύνθηκε για υποστήριξη στην Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους. Ο Μέρτεν ζήτησε, συγκεκριμένα, μια συστατική επιστολή, στην οποία θα βεβαιώνονταν, μεταξύ των άλλων, πως με δικές του ενέργειες απετράπη το φθινόπωρο 1943 η είσοδος του «Ζόντερκομάντο Ρόζενμπεργκ» στο Άγιον Όρος, κι έτσι αποφεύχθηκε η λεηλασία των θησαυρών του.  Ο καθηγητής Τσάμης είναι επιφυλακτικός με τους ισχυρισμούς του δολοπλόκου Μέρτεν, αδυνατεί όμως κι ο ίδιος να προσκομίσει κάποια άλλα αδιάσειστα στοιχεία, που να επιβεβαιώνουν την ματαίωση των όποιων γερμανικών σχεδίων.  

Ο γερμανός θεολόγος καθηγητής Αντρέας Μίλλερ, σε μια σχετικά πρόσφατη έρευνά του σε γερμανικές πηγές, δεν βρήκε επίσης κάποιο στοιχείο, που να αποδεικνύει την ύπαρξη σχεδίου λεηλασίας του Αγίου Όρους από την υπηρεσία του Ρόζενμπεργκ. Για τον καθηγητή Ντέλγκερ , (ο οποίος δεν ήταν μέλος του ναζιστικού κόμματος και κρατούσε μια ελαφρώς αποστασιοποιημένη στάση απέναντι στην ιδεολογική χροιά της αποστολής στο Άγιον Όρος), ο Μίλλερ θεωρεί πως τα κίνητρά του ήταν πρωτίστως επιστημονικά, ενώ η «πλευρά Ρόζενμπεργκ» μέσα στην αποστολή, κυρίως μέσω του Άντον Ντάιντλ, αντιμετώπιζε το όλο εγχείρημα  περισσότερο ως ένα προπαγανδιστικό μέσο, που θα ανέβαζε γενικά το πρεστίζ της ναζιστικής πολιτιστικής πολιτικής στον ορθόδοξο χώρο, έναντι των γάλλων και βρετανών αντιπάλων.

Όπως και να έχει αυτή η ιστορία, το ευτύχημα είναι, πώς οι θησαυροί του Αγίου Όρους παρέμειναν τελικά άθικτοι στο ιστορικό θησαυροφυλάκιό τους. Όσο για τον «μικρό λεκέ» που άφησε στην εικόνα του χιλιόχρονου αγιορείτικου μοναχισμού, αν μη τι άλλο, μαρτυρεί πως (σύμφωνα με τον π. Αντώνιο Αλεβιζόπουλο, της Ι.Μ. Παντοκράτορος) «το κακό δεν είναι γνώρισμα κάποιας ύπαρξης, αλλά ένα "συμβάν", θεληματική παρεκτροπή από το κατά φύση στο παρά φύση – (κι) αυτό το συμβάν ονομάζουμε αμαρτία.»

Πηγές:

Δημήτριος Γ. Τσάμης: «Η απόπειρα απαγωγής των θησαυρών του Αγίου Όρους από τους Γερμανούς το 1943». Στο: Διακονία, Αφιέρωμα στη μνήμη Βασιλείου Στογιάννου. Θεσσαλονίκη 1988.

Andreas Müller: „Eine stille Märcheninsel frommer Beschaulichkeit mitten in dem alles mitreißenden und alles wandelnden Strome der Geschichte“? Der Athos im Zeitalter des Nationalsozialismus, in: Reinhard Flogaus/ Jennifer Wasmuth (edd.), Orthodoxie im Dialog. Historische und aktuelle Perspektiven. FS Heinz Ohme, Berlin/ Boston 2015, S. 337-369.

Φωτογραφίες από το βιβλίο: „Mönchsland Athos“ Hersg. von Prof. Dr. F. Dölger, Verlag F. Bruckmann, München 1943.