Ημερολόγιο έτους 2016
Ιδρύματος Ιωσήφ και Εσθήρ Γκανή
Ζωγραφισμένοι δίσκοι του 19ου αιώνα σε
Γιαννιώτικα σπίτια
Το 1812 ο Άγγλος γιατρός Ηenry Holland (1788 -
1873 ) επισκέφτηκε τα Γιάννινα και κατέγραψε τα έθιμα της φιλοξενίας
στην τουρκοκρατούμενη πόλη: «Είχαμε δυο ώρες τακτοποιηθεί στο σπίτι του
νέου μας οικοδεσπότη, Μέντζου, όταν ο Έλληνας γραμματέας Κολοβός μας
επισκέφτηκε για να μας καλωσορίσει στα Γιάννινα και να μας ανακοινώσει
την πρόθεση του Βεζίρη να μας δεχτεί στο σαράι την επόμενη ημέρα. [...]
Δεν είχε προλάβει ο κύριος Κολοβός να φύγει απ' το σπίτι, όταν
σερβιρίστηκε το δείπνο μας, το οποίο αποτελούνταν από αρκετά πιάτα με
κρέας και γλυκά, πάνω σε ένα στρογγυλό δίσκο από κασσίτερο στηριγμένο σε
ένα μεγάλο ξύλινο σκαμνί». Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηolland, τον δίσκο
αυτόν τον ονόμαζαν τράπεζα, διατηρώντας την ελληνική του ονομασία.
Σήμερα όμως όταν αναφερόμαστε σε έναν τέτοιο δίσκο, τον ονομάζουμε σινί.
Το σινί τα χρόνια εκείνα δεν χρησίμευε μόνο ως πτυσσόμενο τραπέζι, αλλά
είχε και εθιμική χρήση, καθώς χρησιμοποιούνταν για την προσφορά των
γαμήλιων δώρων. Επίσης σε μεγάλα επικασσιτερωμένα χάλκινα σινιά
συνήθιζαν να μαγειρεύουν και φαγητό. Το καλό σινί βέβαια, εκείνο που
ήταν πλούσια διακοσμημένο με ανάγλυφα φυτικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία
και σπανιότερα με μορφές ανθρώπων ή πτηνών, ήταν το κόσμημα του σπιτιού.
Το καλό σινί λοιπόν εξελίσσουν οι ζωγραφισμένοι δίσκοι του 19ου αιώνα,
οι ιδιαίτερα δημοφιλείς στα ελληνικά και οθωμανικά νοικοκυριά εκείνης
της εποχής.
Στις πηγές η μοναδική αναφορά σε διακοσμημένο
δίσκο σερβιρίσματος εντοπίζεται στα απομνημονεύματα της Εmmeline Lott,
της γκουβερνάντας του γιου του Ισμαήλ Πασά της Αιγύπτου. Σύμφωνα με τις
αναμνήσεις της: «[Το πρωινό ] Σερβιρίστηκε πάνω σε ένα μεγάλο πράσινο
λακαρισμένο δίσκο χωρίς τραπεζομάντηλο, μαχαίρια και πιρούνια, αλλά με
ένα μεγάλο κουτάλι σερβιρίσματος από ελεφαντοκόκαλο με ένα θαυμάσιο
χερούλι από κοράλλι [...]». Η πλούσια διακόσμηση των ζωγραφισμένων
δίσκων του 19ου αιώνα έχει ωστόσο πολύ σύνθετη καταγωγή. Η περίτεχνη
διακόσμηση πάνω σε ένα λακαρισμένο υπόβαθρο αποτελούσε επίδραση της
ιαπωνικής τέχνης, της οποίας η διακοσμητικότητα και πρωτοτυπία είχε
γοητεύσει την Ευρώπη ήδη από τον 18ο αιώνα, με αποκορύφωμα της επίδρασής
της το 19ο. Στην Ευρώπη κατασκευάστηκαν ζωγραφισμένοι δίσκοι από τον 18ο
αιώνα, οι οποίοι διαδόθηκαν σαν εξέλιξη του παραδοσιακού σινιού στην
Ελλάδα και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Κάποιοι από τους δίσκους που
διατέθηκαν στην ελληνική και την τούρκικη αγορά πιθανώς δημιουργήθηκαν
στη Γερμανία ή τη Ρωσία. Από εκεί ενίοτε χωρίς διακόσμηση πωλήθηκαν σε
Έλληνες ή Τούρκους τεχνίτες, οι οποίοι και τους ζωγράφισαν γνωρίζοντας
καλύτερα τις προτιμήσεις των πελατών τους. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις
οι ζωγραφισμένοι δίσκοι σερβιρίσματος ήταν εξ ολοκλήρου δημιουργήματα
ντόπιων εργαστηρίων.
Η καταγωγή των δίσκων και η ταυτότητα των
κατασκευαστών τους παραμένουν ως σήμερα ανεξιχνίαστες. Οι τεχνικές τους
όμως έχουν αποκαλυφθεί με τη συμβολή σύγχρονων ερευνητικών μεθόδων. Οι
ζωγραφισμένοι δίσκοι χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε εκείνους που έχουν
διάτρητες λαβές και αποτελούνται από συγκολλημενα τμήματα μετάλλου και
σε εκείνους που έχουν κατασκευαστεί από ένα ενιαίο κομμάτι μετάλλου και
έχουν πρόσθετες λαβές, στερεωμένες στο δίσκο με διακοσμητικά πριτσίνια.
Και οι δύο κατηγορίες διαθέτουν μια πρόσθετη μεταλλική στεφάνη με σκοπό
τη στήριξη και την πλουσιότερη διακόσμησή τους. Η επιφάνεια του δίσκου
είναι κατασκευασμένη από σφυρήλατο σίδηρο, ενώ οι λαβἐς δημιουργούνταν
είτε από χυτό ορείχαλκο είτε από επικασσιτερωμένο σίδηρο, ώστε να δίνουν
την εντύπωση του ασημιού. Πάνω στη μεταλλική επιφάνεια του δίσκου
εφαρμοζόταν αρχικά ένα στρώμα προετοιμασίας και σε αυτό
πραγματοποιούνταν η ζωγραφική διακόσμηση. Ποικίλες ήταν οι χρωστικές
ουσίες που χρησιμοποιούνταν από τους παλιούς τεχνίτες: το πράσινο του
σμαραγδιού, η κόκκινη λάκα, το μπλε της Πρωσίας και το λευκό του
μολύβδου. Όσον αφορά την επιζωγράφισή τους διακρίνονται τρεις τεχνικές:
στους δίσκους πριν το 1850 που η διακόσμηση γινόταν με το χέρι, σε
εκείνους έως το 1900 που εφαρμοζόταν τεχνική της χαλκομανίας, ενώ στους
δίσκους που κατασκευάστηκαν μετά το 1900 χρησιμοποιήθηκε το ντεκουπάζ. Η
τελευταία αυτή τεχνική συνίσταται στην επικόλληση στη ζωγραφική
επιφάνεια ενός τυπωμένου χαρακτικού και την κάλυψή του στη συνέχεια από
επάλληλα στρώματα βερνικιού.
Τρεις είναι οι βασικές θεματικές των συνθέσεων
στην επιφάνεια των ζωγραφισμένων δίσκων: οι προσωπογραφίες, τα τοπία και
οι νεκρές φύσεις. Πολύ συχνά οι δίσκοι σερβιρίσματος είναι διακοσμημένοι
με προσωπογραφίες ηρώων ή ηγεμόνων του 19ου αιώνα, πρόσωπα δημοφιλή και
αγαπητά στο ευρύ κοινό. Τα αστέρια του θεάματος, της όπερας, του θεάτρου
και του χορού κοσμούσαν επίσης τους ζωγραφισμένους δίσκους. Οι ντίβες
της σκηνής, που έγιναν γνωστές από τις εφημερίδες αλλά και τη διάδοση
της φωτογραφίας, τιμήθηκαν στις επιφάνειες των οικιακών αυτών
αντικειμένων και στόλισαν τα σπιτικά με την ομορφιά τους. Πολύ όμορφες
και γοητευτικές ήταν επίσης οι ανώνυμες καλλονές, που απεικονίζονταν
συχνά επάνω στους δίσκους σερβιρίσματος. Κάποιες από τις γυναικείες
αυτές μορφές ενσαρκώνουν την εξιδανικευμένη αστική ομορφιά και ευπρέπεια
του 19ου αιώνα, ενώ οι εξωτικές ανατολίτισσες καλλονές αντανακλούσαν την
αντίληψη των δυτικών καλλιτεχνών για την πληθωρικότητα και το μυστήριο
της γυναίκας της ανατολής και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στην ελληνική
και την οθωμανική αγορά.
Από διαδεδομένες φωτογραφίες επηρεάστηκαν και τα
τοπία που απεικονίστηκαν επάνω στους δίσκους σερβιρίσματος. Στην
επιφάνειά τους απαντώνται συχνά απόψεις πρωτευουσών της Ευρώπης, κυρίως
όμως μνημεία της Κωνσταντινούπολης, όπως το παλάτι και το τζαμί του
Ντολμά Μπαχτσέ, το Σουλτάν Αχμέτ και η Αγία Σοφία. Στα τοπία αυτά
διαπιστώνεται συχνά και ένα αξιοπερίεργο χαρακτηριστικό: η απουσία
ανθρώπινων μορφών. Οι διάσημες πλατείες της πόλης απεικονίζονται άδειες
ενώ οι βάρκες πλέουν ακυβέρνητες στα νερά του Βοσπόρου. Η απουσία
ανθρώπινων μορφών ίσως έχει τις ρίζες της στην ανεικονική μουσουλμανική
τεχνη, η οποία απέφευγε την απεικόνιση ανθρώπων και ζώων στις
διακοσμήσεις της. Φανερώνει όμως και την αντίληψη της τέχνης της
ανατολής για το τοπίο, σύμφωνα με την οποία αυτό που προέχει είναι η
ανάδειξη του τόπου και όχι η απεικόνιση της καθημερινότητας και της ζωής
των ανθρώπων σε αυτόν.
Τέλος ιδιαίτερα αγαπητή ήταν η διακόσμηση των
δίσκων με νεκρές φύσεις από άνθη ή φρούτα, άμεσα επηρεασμένη από την
ανατολίτικη εικονογραφία, τις πλούσιες διακοσμήσεις της και την ένταση
στο χρώμα. Στην κατηγορία αυτή μπορούν να ενταχθούν και οι δίσκοι που
έχουν ζωγραφιστεί με μικρά διάχωρα από άνθη, φρούτα, κοχύλια ή κλαδιά,
τα οποία περιβάλλουν απεικονίσεις τοπίων.
Η εμφάνιση των ζωγραφισμένων δίσκων στην ελληνική
αγορά τοποθετείται στις αρχές του 19ου αιώνα. Τα αντικείμενα αυτά, με
την ευρωπαϊκή καταγωγή και τις ανατολίτικες διακοσμητικές επιρροές,
διαδόθηκαν ευρύτατα στην ελληνική όσο και στην οθωμανική αγορά.
Καθοριστικό ρόλο στην εξάπλωσή τους διαδραμάτισαν η ανάπτυξη της
βιομηχανίας, το πυκνό δίκτυο εμπορίου που είχε επεκταθεί σε όλη την
Ευρώπη, αλλά και η εξέλιξη των μέσων μεταφοράς. Ασφαλώς η δημοφιλία των
δίσκων αυτών στην Ελλάδα και την Οθωμανική Αυτοκρατορία οφείλεται και
στη χρησιμότητά τους στην κατανάλωση τσαγιού και καφέ, η οποία ήταν
ιδιαίτερα διαδεδομένη. Σύμφωνα με τα έθιμα των περιοχών αυτών τα
δημοφιλή ζεστά ροφήματα προσφέρονταν επάνω σε πλούσια διακοσμημένους
δίσκους, συχνά συνοδευόμενα από γλυκά ή άλλα συνοδευτικά εδέσματα.
Πολλοί ζωγραφισμένοι δίσκοι εντοπίστηκαν στα
νησιά του ανατολικού Αιγαίου, όπως τη Μυτιλήνη και τη Χίο, τα οποία ήταν
κέντρα του διαμετακομιστικού εμπορίου προς τη Δύση και την Ανατολή.
Επίσης ήταν ιδιαίτερα αγαπητοί στα κοσμοπολίτικα αστικά κέντρα της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως τη Σμύρνη και το Αϊβαλί, ενώ στην
Κωνσταντινούπολη διατίθεντο από εμπόρους στις περιοχές με έντονη
ευρωπαϊκή παρουσία. Οι δίσκοι αυτοί προορίζονταν κυρίως για την αστική
ελίτ, φραγκολεβαντίνικη, ελληνική ή οθωμανική, που αγαπούσε και μπορούσε
να αποκτήσει τα νέα αυτά αγαθά. Επιπλέον τα αντικείμενα αυτά θεωρούνταν
κατεξοχήν μοντέρνα: οι ένθετες λαβές τους, η φανταχτερή τους διακόσμηση,
τα σύγχρονα βιομηχανικά χρώματα και οι μοντέρνες τεχνικές κατασκευής
τους τα διαχώριζαν από τους παραδοσιακούς, μεταλλικούς στρογγυλούς
προγόνους τους. Υπήρχαν όμως έμποροι που διέθεταν δίσκους αυτούς και σε
παραδοσιακές γειτονιές της Κωνσταντινούπολης. Οι διακοσμημένοι με
ανατολίζουσα αισθητική δίσκοι και εκείνοι με αναπαραγωγές χαρακτικών
απευθύνονταν σε μιαν άλλη κατηγορία αγοραστών, πιο αδύναμους οικονομικά,
οι οποίοι όμως επιθυμούσαν να αποκτήσουν για το νοικοκυριό τους αυτή την
προσιτή πολυτέλεια.
Τα Γιάννινα αποτέλεσαν κόμβο του εμπορίου και
εύπορη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά το 19ο αιώνα. Για τους
λόγους αυτούς δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη η παρουσία σε πολλές
συλλογές ζωγραφισμένων δίσκων σερβιρίσματος, που αποτελούν σήμερα
ιστορικά τεκμήρια της ευμάρειας της πόλης, των επαφών της με την Ανατολή
αλλά και τη Δύση, των καταβολών της και των επιρροών που δέχτηκε στην
καθημερινή ζωή και στην τέχνη της. Αυτούς τους δίσκους παρουσιάζει το
Ίδρυμα Ιωσήφ και Εσθήρ Γκανή στο ημερολόγιό του για το έτος 2016. Κάθε
μήνας εικονογραφείται από ένα διαφορετικό δίσκο και όλοι μαζί συγκροτούν
ένα σπουδαίο σύνολο των αγαπημένων αντικειμένων των περασμένων αιώνων. Η
έκδοση αυτή δεν θα είχε ασφαλώς υλοποιηθεί χωρίς την καθοριστική συμβολή
των συμπολιτών μας, οι οποίοι πρόθυμα παραχώρησαν τους δίσκους τους για
τη φωτογράφηση και τεκμηρίωσή τους. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην
Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, στον Σπύρο Σπέγγο, στην Λένα Γιωβάννη,
στην Τίνα Δογορίτη, στην Μαρούλα Δόνου, στη Βασιλική Κατσαδήμα, στην
Νίκη Λάππα, στην Αννίκα Κοντούρη, στην Βάσω Μπότσιου-Βλαστού, στην Έφη
Μπότσιου-Χιώτη, στην Ελένη Οικονόμου, στον Ζήκο Παπαζώτο και στον Γιώργο
Σιομπότη για την ευγενική τους συνδρομή.
Ναπολέων Μάργαρης
Πρόεδρος του Ιδρύματος
Βιβλιογραφία:
1.
Henry Holland, Travels in the Ionian Isles, Albanika, Thessaly,
Macedonia, & c. during the years 1812 and 1813, London 1815.
2.
Emmeline Lott, The English Governess in Egypt. Haren Life in
Egypt and Constantinople, London 51867.
3.
Flavia Nessi, Myrto Hatzaki (επιμ.),
Rituals of Hostpitality. Ornamented trays of the 19th century in Greece
and Turkey, Athens 2013.