ΙΔΡΥΜΑ ΙΩΣΗΦ ΚΑΙ ΕΣΘΗΡ ΓΚΑΝΗ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
2018
«Από πόρτα σε πόρτα»
Εξώθυρες της πόλης των
Ιωαννίνων
Ολόκληρο
το Ημερολόγιο σε pdf
Του Ναπολέοντα Μάργαρη
Ευχαριστούμε τον Γ.Φαρμάκη για τις φωτογραφίες του
Οι περισσότεροι από εμάς τις προσπερνούμε χωρίς
να τους δώσουμε σημασία. Συχνά δεν θυμόμαστε καν αν έχουμε κλειδώσει την
δική μας βγαίνοντας από το σπίτι. Αν και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του
σπιτιού και της καθημερινότητάς μας, δεν αντιλαμβανόμαστε πλήρως την
πολύπλευρη σπουδαιότητά τους. Οι πόρτες αποτελούν το πιο μυστηριώδες
μέρος ενός κτίσματος, διότι εσωκλείουν, κρύβουν και προστατεύουν ό,τι
βρίσκεται μέσα σε αυτό. Η μισάνοιχτη πόρτα αποκαλύπτει τα μυστικά ενός
σπιτιού, είναι κάλεσμα φιλοξενίας, το όριο ανάμεσα στο δημόσιο και τον
ιδιωτικό χώρο. Βέβαια διαθέτει και αισθητικές αρετές. Με το σχέδιο, το
χρώμα και τη θέση της στο οικοδόμημα ολοκληρώνει την αισθητική του και
συμβάλλει στην αρχιτεκτονική του ισορροπία. Αν και συχνά κλειδωμένη,
αποκαλύπτει την κοινωνική θέση, αλλά και τη θρησκευτική πίστη του
ιδιοκτήτη της. Φανερώνει το επίπεδο των τεχνικών γνώσεων του
κατασκευαστή της και την αισθητική του. Τέλος, στις γειτονιές και τους
δρόμους μιας πόλης, η μια πόρτα δίπλα στην άλλη σκιαγραφούν την εξέλιξη
της ιστορίας του τόπου, στον οποίο φτιάχτηκαν και ανήκουν, την
αρχιτεκτονική και αισθητική του εξέλιξη, τις οικονομικές και πολιτικές
συνθήκες που οδήγησαν τους ιδιοκτήτες ενός κτηρίου να το σφραγίσουν από
τα αδιάκριτα βλέμματα των περαστικών και των συμπολιτών τους. Το
ημερολόγιο του έτους 2018 του Ιδρύματος Ιωσήφ και Εσθήρ Γκανή είναι
αφιερωμένο σε μερικές μόνο από τις πολυάριθμες γνωστές και γνωστές
εξώθυρες σπιτιών και τις πύλες του κάστρου της πόλης των Ιωαννίνων, που
κατασκευάστηκαν μεταξύ των ετών 1861 (Φιλανθρωπινών 5) και 1919 (Λόρδου
Βύρωνος 6) και λίγο αργότερα ίσως.
Για να τοποθετηθεί μια πόρτα στην πρόσοψη ενός
οικοδομήματος διαμορφώνεται αρχικά το αρχιτεκτονικό της πλαίσιο, που
αποτελείται από τις παραστάδες, το υπέρθυρο και το κατώφλι. Οι
παραστάδες και το υπέρθυρο καθορίζουν τις διαστάσεις του μέγιστου
ανοίγματος της πόρτας, μέσα στο οποίο τοποθετείται και στηρίζεται το
θυρόφυλλο, που είναι κινητό. Μπορεί μια πόρτα να έχει όχι μόνον ένα αλλά
και δύο θυρόφυλλα, τα οποία στηριγμένα στους μεντεσέδες περιστρέφονται
με ευκολία γύρω από έναν άξονα. Το υπέρθυρο και οι παραστάδες συγκρατούν
επιπλέον και μοιράζονται το βάρος της ανωδομής και του τοίχου, ώστε να
μην καταπονείται το άνοιγμα της θύρας. Πολλές είναι οι εκδοχές,
μορφολογικές και αισθητικές, των θυρών και η κατασκευή τους είναι μια
απαιτητική και περίπλοκη διαδικασία. Τις πιο πολλές φορές η πόρτα και η
κάσσα της κατασκευάζονται από ξύλο. Δεν είναι σπάνιες όμως και οι πόρτες
που αποτελούνται από μέταλλο, σφυρήλατο και χυτό. Για την προστασία του
ξύλου μιας θύρας, αλλά και για τη μεγαλύτερη ανθεκτικότητά της, κάποιες
φορές αυτό καλύπτεται από μεταλλικά φύλλα. Η σύνδεση των δύο υλικών
γίνεται με μεγάλα καρφιά, τα επονομαζόμενα «γύφτικα», τα οποία
τοποθετούνται με τέτοιον τρόπο στην επιφάνεια της πόρτας, ώστε να
δημιουργούν διακοσμητικά μοτίβα. Η πόρτα ενός σπιτιού μπορεί να είναι
κατασκευασμένη αποκλειστικά από ξύλο (καρφωτή ή ταμπλαδωτή-περαστή) και
να διαθέτει ενσωματωμένα παράθυρα (τζαμιλίκια) συνήθως με προστατευτικές
σιδεριές για λόγους φωτισμού. Την ανάγκη φωτισμού του χώρου υποδοχής του
σπιτιού εξυπηρετεί και η κατασκευή του φεγγίτη , τετράγωνου ή
τοξοειδούς, πάνω από την πόρτα διακοσμημένου συχνά με περίτεχνες
σιδεριές. Στις πόρτες απαντώνται διακοσμήσεις με μοτίβα που κρατούν την
καταγωγή τους από την αρχαιότητα (ρόδακες και ανθέμια) και τα οποία
χρησιμοποιήθηκαν συχνά σε πόρτες οικιών νεοκλασικού ρυθμού.
Ήταν μάλιστα η νεοκλασική αρχιτεκτονική που
διαμόρφωσε τον τελευταίο τύπο της νεοελληνικής πόρτας, ενσωματώνοντας
στο διακοσμητικό της ρεπερτόριο και πολλά στοιχεία της Art Nouveau μέχρι
τα μέσα της δεκαετίας του 1930.
Οι θύρες των κατοικιών του τέλους του 19ου αιώνα
και των αρχών του 20ού στα Γιάννενα έχουν μεγάλη μορφολογική ποικιλία.
Άλλες είναι μονόφυλλες και άλλες δίφυλλες, ανάλογα με το μέγεθος κάθε
κτίσματος και την αρχιτεκτονική του διαμόρφωση. Ο περιηγητής της πόλης
μπορεί να συναντήσει πόρτες ξύλινες καρφωτές (Ανεξαρτησίας 136), όμως οι
περισσότερες στα σπίτια της πόλης είναι ταμπλαδωτές (Κουντουριώτου 28,
Τοσίτσα 31), κατασκευασμένες δηλαδή από τη συναρμογή οριζόντιων και
κατακόρυφων στοιχείων και με την προσαρμογή πάνω τους των ταμπλάδων με
ειδικές εγκοπές. Πολλές είναι οι περιπτώσεις που στα θυρόφυλλα υπάρχουν
ενσωματωμένα παράθυρα, τα τζαμιλίκια (Σούτσου 7, Νεοπτολέμου 9), αλλά
μπορεί να συναντήσουμε και πόρτες χωρίς αυτά (Αρσάκη 36, Λόρδου Βύρωνος
6). Οι πόρτες με τα τζαμιλίκια διαθέτουν επίσης περίτεχνες σιδεριές
(Ανεξαρτησίας 198, Κωλέττη 19), οι οποίες συχνά έχουν παρόμοιο σχέδιο με
τις σιδεριές του φεγγίτη της πόρτας. Σε μερικές περιπτώσεις το θρήσκευμα
του ενοίκου δηλώνεται στα μοτίβα της σιδεριάς στα παράθυρα της πόρτας
(Άστρο του Δαυίδ στην οδό Σκουφά Φιλικού 2). Μια ξεχωριστή κατηγορία
θυρών, με λίγα παραδείγματα στα Ιωάννινα, είναι οι σιδερένιες,
φτιαγμένες από σφυρήλατα και χυτά κομμάτια ενωμένα μεταξύ τους με καρφιά
(Σαμουήλ 11, Ζωσιμαδών 12).
Όλες αυτές οι θύρες, πόρτες εισόδου αστικών
γαννιώτικων σπιτιών, μαρτυρούν την οικονομική επιφάνεια, την παιδεία και
την επικοινωνία των ιδιοκτητών τους με άλλες χώρες της Ευρώπης και με
τον πολιτισμό τους. Επρόκειτο για τη νέα εύπορη κοινωνική τάξη της
πόλης, που αποτελούνταν από επιστήμονες και εμπόρους και αναπτύχθηκε από
τα μέσα του 19ου αιώνα. Μαζί της και η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων
παρουσίασε μεγάλη ευημερία, που αντικατοπτρίστηκε και στις κατοικίες
της. Τα μεγαλοαστικά μέγαρα με τα νεοκλασικά αρχιτεκτονικά τους στοιχεία
αποτέλεσαν το παράδειγμα και για τις μικρότερες μεσοαστικές κατοικίες.
Μπορεί αυτές οι τελευταίες να μην διέθεταν τη μεγαλοπρέπεια και τη
συμμετρία στην όψη τους, κατόρθωναν όμως να μιμηθούν μεμονωμένα στοιχεία
των λαμπρών μεγάρων, όπως τις περίτεχνες θύρες, κερδίζοντας έτσι την
προσοχή του επισκέπτη και του περαστικού.
Ξεχωριστή είναι η περίπτωση μιας ακόμη θύρας της
πόλης των Ιωαννίνων. Η αυλή ενός σπιτιού, προστατεύεται από τον ψηλό
περίβολο, ο οποίος αποτελεί ένα είδος «μικρού κάστρου», που κρατά μακριά
τους «εισβολείς» από τη ζωή μιας οικογένειας. Η αυλόπορτα αποτελεί την
πύλη εισόδου στην επικράτεια μιας ιδιωτικής οικίας, η ομορφιά και η
τεχνική της συνεπώς προδιαθέτει ευνοϊκά τους επισκέπτες της. Η αυλόπορτα
του ιστορικού, αρχοντικού Οίκου των Μισιαίων (Ασωπίου 9) είναι μια βαριά
ξύλινη δίφυλλη πύλη κατασκευασμένη από τρία κάθετα μαδέρια, που
συγκρατούνται μεταξύ τους με οριζόντια ξύλινα στελέχη. Μεγάλα χοντρά
πλατυκέφαλα καρφιά στερεώνουν τα ξύλα μεταξύ τους καθιστώντας την πύλη
ανθεκτική, αλλά και διακοσμώντας την εξωτερικά. Η θύρα ασφαλίζει στην
εσωτερική της πλευρά με κλειδαριά, αλλά και με δυο οριζόντιες σιδερένιες
ράβδους, που στερεώνονται στον τοίχο του περιβόλου και σε μεταλλικές
υποδοχές πάνω στη θύρα για να ενισχύσουν την ασφάλειά της. Σαν την πύλη
ενός πραγματικού κάστρου.
Στην πόλη μας ωστόσο υπάρχουν αυθεντικές
καστρόπορτες. Πρόκειται για τις πύλες του κάστρου της πόλης, η σημερινή
μορφή του οποίου οφείλεται στην ανοικοδόμησή του επί ηγεμονίας του Αλή
Πασά (1744-1822) που ολοκληρώθηκε το 1815. Δεν πρόκειται για τόσο
φιλόξενες θύρες όσο αυτές των οικιών, όμως η ισχυρή, απόρθητη όψη τους
διαβεβαίωνε τους κατοίκους της πόλης ότι μπορούσαν να κοιμούνται ήσυχοι.
Οι πορτάρες των φρουρίων είναι συνήθως καπλαντισμένες με σιδερένιες
λάμες καρφωμένες πάνω στα πορτόφυλλα με γυφτόκαρφα, μεγάλα καρφιά δηλαδή
φτιαγμένα στο χέρι σε σιδηρουργείο, τα οποία εξασφάλιζαν όχι μόνο τη
σταθερότητα της θύρας αλλά και τη διακόσμησή της. Οι σωζόμενες θύρες του
κάστρου των Ιωαννίνων (κεντρική πύλη, βορειοδυτική πυλίδα) αποτελούνται
από πέντε ξύλινα τμήματα, των οποίων η εξωτερική πλευρά είναι καλυμμένη
σε όλη της την επιφάνεια με λεπτά σιδερένια φύλλα στηριγμένα πάνω στο
ξύλο με μεγάλα καρφιά. Μεταλλικές ράβδοι, που συγκρατούνται πάνω στη
θύρα με τη χρήση επίσης μεγάλων μεταλλικών καρφιών, εξασφαλίζουν τη
συγκράτηση των μεταλλικών φύλλων. Οι δυο αυτές πύλες συντηρήθηκαν το
2015 σύμφωνα με την εγκεκριμένη μελέτη της 8ης Εφορείας Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, από το συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης
Ιωάννη Λιούγκο.
Η είσοδος από τις πύλες ενός κάστρου γινόταν μόνο
κατά τη διάρκεια της ημέρας, όταν αυτές ήταν ανοιχτές για τους
ταξιδευτές. Όμως σε ένα σπίτι μπορεί κανείς να εισέλθει ακόμη κι όταν η
θύρα του είναι κλειστή, αρκεί να χτυπήσει το ρόπτρο, το μεταλλικό
στοιχείο που είναι στερεωμένο στην εξωτερική πλευρά μιας πόρτας. Η
καταγωγή του εντοπίζεται στην αρχαία Ελλάδα. Στον Όμηρο γίνεται αναφορά
σε ρόπτρα φτιαγμένα από πέτρα, κόκαλο ή μέταλλο δεμένα πάνω στην πόρτα
από δερμάτινο βρόγχο. Στην κλασική εποχή το ρόπτρο πήρε τη μορφή ενός
δίσκου στερεωμένου στην πόρτα, από το οποίο κρεμόταν ένας κρίκος. Ο
κρίκος αυτός χρησίμευε για να χτυπά ο επισκέπτης την πόρτα, αλλά και σαν
χερούλι, για να την κλείνει πίσω του ο ιδιοκτήτης της. Τον απλό δίσκο
στήριξης (Ανεξαρτησίας 136) οι κατασκευαστές των ρόπτρων τον εξέλιξαν με
τα χρόνια σε λεοντοκεφαλή που κρατά στο στόμα τον κρίκο και είναι ένα
από τα δημοφιλέστερα σχέδια ρόπτρων παγκοσμίως.
Στην πόλη μας οι κρίκοι των ρόπτρων κρέμονται και
από μεταλλικές πλάκες με σχήμα αχιβάδας, μαργαρίτας ή και υδρίας
διακοσμημένης με γιρλάντα από άνθη. Το ευθύ ρόπτρο, ωστόσο, είναι αυτό
που συναντάται πιο συχνά γενικότερα στην Ήπειρο, στα Γιάννενα (Αρσάκη
36) αλλά και στα Ζαγοροχώρια. Αποτελείται συνήθως από μια ενιαία λάμα
και είναι λυγισμένο στην κάτω άκρη, η οποία χτυπά απευθείας πάνω στο
ξύλο της πόρτας ή σε
μεταλλικό στοιχείο.
Οι περισσότερες θύρες της πόλης μας ωστόσο έχουν
στην εξωτερική τους πλευρά το «επίθυρο χεράκι», το είδος του ρόπτρου που
κυριάρχησε στις εξώθυρες της Ευρώπης μετά το 19ο αιώνα. Συνήθως στα
λεπτά του δάχτυλα φορά δαχτυλίδι, στο μεσαίο δάχτυλο ή στον παράμεσο,
και είναι κρεμασμένο από τη μανσέτα ή τον καρπό του. Σύμφωνα με μια
ερμηνεία πρόκειται για μια εξέλιξη του «Χεριού της Φατιμά», ενός
ριπιδόσχημου φυλαχτού με τη μορφή σχηματοποιημένου χεριού, που
προστατεύει από το κακό όποιον το φορά. Το φυλαχτό αυτό, ιδιαίτερα
δημοφιλές στις χώρες της Μεσογείου με διάφορες ονομασίες (Χέρι της
Μαρίας, Χέρι της Μύριαμ) βρήκε το δρόμο του και στις εξώπορτες των
σπιτιών των χωρών αυτών, ως ρόπτρο αλλά και ως σύμβολο αποτροπαϊκό για
να κρατά μακριά τους κάθε κακό. Σε πόρτες των Ιωαννίνων μπορεί κανείς να
συναντήσει και ανθρωπόμορφα ρόπτρα. Η βάση τους, μια ανθρωπόμορφη,
ανάγλυφη κεφαλή, είναι στερεωμένη στη θύρα. Από το λαιμό της συνήθως
κρέμεται μισός κρίκος με τον οποίο γίνεται η επίκρουση. Πολλές είναι οι
εκδοχές των μορφών αυτών: κεφαλή κόρης, εφήβου, μέδουσας ή και
Αιγυπτίου.
Η ιστορία των θυρών ανά τους αιώνες ταυτίζεται με
την ιστορία της επιθυμίας των ανθρώπων να αποζητούν τη συντροφιά των
συνανθρώπων τους, αλλά και να επιδιώκουν την απομόνωσή τους. Όμως η
πόρτα στην πρόσοψη ενός σπιτιού μπορεί να σημαίνει πολλά περισσότερα από
την είσοδο ή την έξοδο ενός επισκέπτη. Η πόρτα φανερώνει την κοινωνική
θέση του ιδιοκτήτη της, την επιθυμία του ενοίκου του να κοσμήσει και να
αναδείξει την κατοικία του, ακόμη και αν αυτή είναι ένα μικροαστικό ή
ταπεινό οικοδόμημα. Στα φύλλα της εξώθυρας μπορούμε να διακρίνουμε το
γούστο του παραγγελιοδότη, αλλά και τη μαστοριά του άγνωστου (τις
περισσότερες φορές) τεχνίτη που κατασκεύασε τους ταμπλάδες ή τις
περίτεχνες σιδεριές των παραθύρων και των φωταγωγών. Σε μια εποχή σαν τη
σημερινή που οι εξώπορτες των πολυκατοικιών δεν είναι φτιαγμένες με την
τέχνη και το μεράκι παλαιότερων καιρών, αξίζει να προσέξουμε τις πόρτες
των σπιτιών της πόλης μας του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του
20ού, όχι μόνον όσες συμπεριλαμβάνονται στο ημερολόγιο του Ιδρύματος Ι.
Και Ε. Γκανή, μα και όλες εκείνες που «εκτίθενται» στους δρόμους των
Ιωαννίνων. Θα διαπιστώσουμε ότι, αν και ερμητικά κλειστές, η διακόσμησή
τους μας επιτρέπει να κρυφοκοιτάξουμε στον κόσμο των ιδιοκτητών τους.
Βιβλιογραφία:
1.Ηλίας Πετρόπουλος, Ξυλόπορτες-Σιδερόπορτες
στην Ελλάδα, Αθήνα 1981.
2.Γιώργος Ρωμανός, Το ρόπτρο στον ελληνικό
χώρο. Μια συμβολή στη μελέτη του, Αθήνα 1981.
3.Αναστάσιος Ι. Παπασταύρος, Ιωαννίνων
εγκώμιον. Το παρελθόν που δεν χάθηκε, Ιωάννινα 1998.
4.Jean Philippe &
Dominique Lenclos, Doors of the World, New York/London 2001.
5.Κώστας Βρεττάκος, Εμμανουέλα ντε Νόρα,
Πόρτες, Αθήνα 22004.
6.Paulo Vincente, Tom
Connor, The Language of Doors, New York 2005.
7.Γιώργος Χ. Σουρτζίνος, Ρόπτρα της Κέρκυρας.
Ξεχασμένα λαογραφικά στολίδια στις εξώπορτες, Θεσσαλονίκη 2011.
8.Ιωάννης Ε. Βλαχοστέργιος, Ο «Οίκος των
Μισιαίων». Η γενεαλογία και το αρχοντικό τους στα Γιάννινα, Ιωάννινα
2013.
9.Ιωάννης Λιούγκος, Τεχνική έκθεση εργασιών
συντήρησης της κεντρικής πύλης και της ΒΔ΄ πυλίδας του μώλου του κάστρου
Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2015.
10.Κωνσταντίνος Ι. Σουέρεφ (επιμ.), Το Κάστρο
των Ιωαννίνων. Αποκατάσταση εξωτερικών τειχών κάστρου Ιωαννίνων (β΄
φάση), Ιωάννινα 2015.
Ολόκληρο το Ημερολόγιο σε pdf
Σεπτέμβριος 2017
Ο Πρόεδρος του Ιδρύματος
Ναπολέων Μάργαρης