Με άλλα λόγια το βιβλίο αρχίζει από τα πρώτα βήματα του καπιταλισμού και φτάνει στο σήμερα. Όπως λέει και ο συγγραφέας, «από την κλωστική μηχανή στα σημερινά ρομπότ», κάνοντας μια ανατομία της βαθιάς αντιφατικής σχέσης μεταξύ «τεχνολογίας και κεφαλαίου».! Μιλώντας στην γλώσσα του Μαρξ, θα έλεγα ότι το βιβλίο αναλύει τη σχέση μεταξύ «της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και αλλαγών στις σχέσεις παραγωγής», καθώς των κοινωνικών και ταξικών αντιθέσεων που τις συνοδεύουν. Ειδικότερα οι κάτοχοι κεφαλαίου στην προσπάθεια τους να μειώσουν το κόστος παραγωγής και να κάνουν πιο ανταγωνιστικά τα παραγόμενα εμπορεύματα, καταφεύγουν σε νεότερες τεχνολογίες που αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας και μειώνουν το ανά μονάδα κόστος παραγωγής, εκτοπίζοντας πρώτα απ’ όλα ζωντανή εργασία. Αυτό ωστόσο αποδείχνεται και «αχίλλειος πτέρνα» του, γιατί αποδυναμώνει τη βασική πηγή παραγωγής και ιδιοποίησης υπεραξίας και παραπέρα κέρδους, που είναι και ο τελικός σκοπός ύπαρξης του κεφαλαίου, ως μιας «αυτοαυξανόμενης αξίας».! Κατά συνέπεια το στοιχείο της «ιστορικότητας» στην εξέλιξη των καπιταλιστικών σχέσεων, βοηθάει τον αναγνώστη στην κατανόηση του «Σήμερα» και των επιδράσεων που ασκούνται από την ανάπτυξη και την διάχυση των ψηφιακών τεχνολογιών και των συνακόλουθων αντιθέσεων που προκύπτουν στα πλαίσια του καπιταλισμού.

 Γιάννης Τόλιος

      Ένα δεύτερο σημαντικό και πολύ θετικό στοιχείο του βιβλίου - από την άποψη της κατανόησης των τάσεων εξέλιξης των οικονομικών και κοινωνικών δεικτών σε σχέση πάντα με τις τεχνολογικές αλλαγές - είναι οι διαγραμματικές απεικονίσεις που κάνει ο συγγραφέας στο βιβλίο. «Μια εικόνα χίλιες λέξεις» συνηθίζουμε να λέμε. Τα απόλυτα στοιχεία και οι πίνακες είναι ασφαλώς απαραίτητα στην τεκμηρίωση, αλλά οι γραφικές παραστάσεις βοηθούν τον αναγνώστη στην άμεση πρόσληψη της κίνησης και των τάσεων εξέλιξης των οικονομικών φαινομένων. Και σε αυτό χωρίς υπερβολή ο Γιώργος Τριανταφυλλόπουλος, έχει κάνει πολύ καλή δουλειά.!

      Μια άλλη πολύ σημαντική επισήμανση, είναι ότι στο βιβλίο γίνεται διεξοδική ανάλυση της σχέσης των μεγάλων «τεχνολογικών κυμάτων» και των «μεγάλων οικονομικών κύκλων» στην κίνηση της καπιταλιστικής οικονομίας, των λεγόμενων «κύκλων Κοντράτιεφ». Πρόκειται για πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση που διευκολύνει την κατανόηση των σύγχρονων οικονομικών κρίσεων μεγάλης διάρκειας. Ο Μαρξ ως γνωστόν, μίλησε κυρίως για τις «κυκλικές κρίσεις» (ή κρίσεις υπερπαραγωγής) ως προσωρινό μέσο υπέρβασης των αδιεξόδων του και ανάκαμψης της κερδοφορίας του κεφαλαίου, παρ’ ότι μακροχρόνια, όπως τονίζει, δεν σταματά η τάση μείωσης του μέσου ποσοστού κέρδους. Όσο για τα μεγάλα «τεχνολογικά κύματα», που η διάρκεια τους καλύπτουν 40-50 έτη, είναι αυτά που συνδέονται με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (κυρίως των μέσων παραγωγής) και την εμφάνιση ηγετικών κλάδων που δίνουν γενικότερη ώθηση στην ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας.

     Ωστόσο κατά τη μετάβαση στην «Ψηφιακή Εποχή» ή τη λεγόμενη «4^η βιομηχανική επανάσταση», τα μηνύματα δεν είναι ιδιαίτερα ελπιδοφόρα για τον καπιταλισμό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πολλές ψηφιακές εφαρμογές δεν έχουν πλεονεκτήματα. Ειδικότερα τα «έξυπνα κινητά», το Internet, οι Ψηφιακές Πλατφόρμες, η ’Νεφο-υπολογιστική’, η Ρομποτική, η Τεχνητή Νοημοσύνη, το ΙοΤ (Internet of Things), τα Big Data, το 3D (τρισδιάστατη εκτύπωση), ο Cyberspace (κυβερνοχώρος), τα Crypto-currencies (κτυπτονομίσματα), η «ευφυής Γεωργία», η «Γονιδιωματική» (κώδικας DNA και mRΝA, κά), δίνουν πολύ χρήσιμες εφαρμογές. Όμως συνοδεύονται και από πολλά προβλήματα, για τα οποία δεν έχουμε το χρόνο να μιλήσουμε αναλυτικά εδώ. Ωστόσο μόνο τις «αθέατες παρακολουθήσεις» από τα κινητά τηλέφωνα ή τα «φονικά ρομπότ» εξοπλισμένα με τεχνητή νοημοσύνη να αναφέρουμε, αποκομίζουμε μια αίσθηση των συνεπειών που έχουν αν δεν υπάρξουν ασφαλιστικές δικλείδες στη χρήση τους.  

     Μια άλλη σημαντική πτυχή των ψηφιακών εφαρμογών έχουν σχέση με τις επιπτώσεις στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων και την ένταση των άτυπων και ελαστικών μορφών απασχόλησης και την κατάργηση δικαιωμάτων. Μέσω της «απομισθοποίησης» (μισθωτοί μετατρέπονται σε αυτό-απασχολούμενους) επέρχεται απώλεια εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων και μετατροπή όλο και περισσότερων εργαζόμενων στη θέση των «ψηφιακών νομάδων», χωρίς κοινωνική προστασία, δυνατότητα συνδικαλιστικής οργάνωσης κά. Από την άλλη οι περισσότερες αναλύσεις και δείκτες από την διάχυση των ψηφιακών τεχνολογιών, δείχνουν συνολικά μια ασθενική επίδραση στην ενίσχυση της δυναμικότητας της οικονομίας. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο συγγραφέας, οι παραγωγικές επενδύσεις εμφανίζουν στασιμότητα, η ενεργός ζήτηση τάση μείωσης, το ίδιο και οι ρυθμοί αύξησης του ΑΕΠ, το αδιάθετο χρηματικό κεφάλαιο διογκώνεται και εντείνεται η παρασιτική αξιοποίηση του, η ανεργία κινείται σε υψηλότερα επίπεδα απ’ότι πριν δεκαετίες, ενώ γίνονται περικοπές σε μισθούς και κοινωνικές δαπάνες, μειώνεται το μερίδιο των μισθών στο ΑΕΠ, κά.

     Με λίγα λόγια η «Ψηφιοποίηση», παρ’ ότι σε επί μέρους κλάδους και επιχειρήσεις εμφανίζει ελπιδοφόρες προοπτικές, στο σύνολο των οικονομιών, δεν παρέχει ουσιαστικό «χέρι βοήθειας» στην αναζωογόνηση της καπιταλιστικής οικονομίας. Μπορεί το αμερικάνικο πολυεθνικό ολιγοπώλιο «GAFAM» (Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft) να εμφανίζει τεράστια κέρδη και νέους ολιγάρχες, όπως αντίστοιχα και το κινεζικό «ΒΑΤΗΧ» (Baidu, Alibaba, Tencet, Huawei, Xiaomi), ωστόσο αυτό αφορά μόνο ένα μέρος της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας και όχι το σύνολο της.

     Βαθύτερα η αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στον ιδιωτικό-καπιταλιστικό τρόπο ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων της, αποκτά με τις ψηφιακές τεχνολογίες νέα ένταση. Οι ψηφιακές τεχνολογίες στα πλαίσια του καπιταλισμού, σε όλους τους κρίκους των οικονομικών σχέσεων (παραγωγής-διανομής-ανταλλαγής-κατανάλωσης), εντείνουν τις αντιθέσεις ανάμεσα στο «σκοπό» (κέρδος) και στα «μέσα» επίτευξης του (εκμετάλλευση εργαζόμενων και άνιση κατανομή πλούτου).

     Τελικά ένα καυτό ερώτημα προκύπτει. Κατά πόσο υπάρχει εναλλακτική ή ισχύει η γνωστή «ΤΙΝΑ» (There is not alternative).! Θα έλεγα ότι ο συγγραφέας δίνει πειστική απάντηση στο ερώτημα και μάλιστα διαχρονικά, αρχίζοντας από την Ηράκλειτο (τα πάντα ρεί), φτάνοντας στο Ρουσσώ και τους γάλλους διαφωτιστές, σε συνέχεια στον Μαρξ και τελικά στο σήμερα. Αν κάτι θα μπορούσα να πω συγκεκριμένα στην αντιμετώπιση των παρενεργειών από την εφαρμογή των ψηφιακών τεχνολογιών, θα σημείωνα συνοπτικά τα εξής.

     Κατ’ αρχάς να φυλαχτούμε από τον κίνδυνο ενός «τεχνολογικού ντετερμινισμού», τόσο στην «αισιόδοξη» όσο και «απαισιόδοξη» εκδοχή του. Από μόνες τους οι ψηφιακές τεχνολογίες δεν λένε κάτι, αλλά το αποτέλεσμα τους εξαρτάται από τον τρόπο αξιοποίησης τους. Ασφαλώς και έχουν πλεονεκτήματα, ΑΛΛΑ μπορεί να προκύψουν και πολλά προβλήματα ανάλογα με τον τρόπο αξιοποίησης τους. Ο αστροφυσικός Στεφ Χόγκινγ όταν τον ρώτησαν τη γνώμη έχει για τη χρήση των ρομπότ, απάντησε: «Τον καπιταλισμό να φοβάστε και όχι τα ρομπότ».!

     Σε ένα δεύτερο επίπεδο χρειάζεται να δούμε συγκεκριμένα «μέτωπα πάλης», για τον περιορισμό των αρνητικών και αξιοποίηση των θετικών, επ’ ωφελεία της κοινωνίας. Συνοπτικά θεωρώ αναγκαία και ρεαλιστικά προς διεκδίκηση και άμεση υλοποίηση τα εξής:

• Ναι στις ψηφιακές εφαρμογές, αλλά με τη διασφάλιση των θεμελιωδών εργασιακών δικαιωμάτων, ιδιαίτερα στο πεδίο των άτυπων και ελαστικών μορφών απασχόλησης και ενίσχυσης της αγοραστικής δύναμης μισθών και λαϊκών εισοδημάτων.

• Εφαρμογή 6ωρου-30ωρου χωρίς μείωση αποδοχών, για την αύξηση των θέσεων εργασίας και τη μείωση της ανεργίας, καθώς αύξηση της παραγωγικότητας και του εισοδήματος.

• Έλεγχος μονοπωλιακών τιμών στην κινητή και σταθερή τηλεφωνία που επιβάλλουν 3 τις αδελφές (ΟΤΕ-Cosmote, Vodafon, Wind), που είναι θυγατρικές ξένων πολυεθνικών (Deutsche Telekom, Vodafon, BC Partners (Wind/Forthnet)  

• Υπέρβαση Ψηφιακού αναλφαβητισμού με προγράμματα ψηφιακής εκπαίδευσης και ‘δια βίου μάθησης’.

• Μείωση κόστους  Ίντερνετ,  ΦΠΑ στα κινητά τηλέφωνα και τραπεζικές προμήθειες

• Φορολογία κερδών ψηφιακών πολυεθνικών στη χώρα δημιουργίας των κερδών και όχι στην έδρα τους, που είναι συνήθως σε «φορολογικούς παραδείσους».

• Προστασία προσωπικών δεδομένων από πρακτικές κατασκόπευσης, με στόχο την εμπορική και πολιτική εκμετάλλευση τους, κά.

Τέλος η διεθνής διάσταση του ψηφιακού μετασχηματισμού, απαιτεί διεθνείς ρυθμίσεις και ουσιαστικούς ελέγχους στη δράση των πολυεθνικών ψηφιακών γιγάντων, πχ. μέσω ειδικού φορέα του ΟΗΕ, σε συνεργασία με άλλους διεθνείς φορείς (ΔΟΕ, Διεθνής Ένωση Επικοινωνιών, Επιστημονικών Ενώσεων, κά).

     Συνολικά η «ψηφιοποίηση» φέρνει στο προσκήνιο τα βασικά «σενάρια» για τα πιθανά «εναλλακτικά μέλλοντα». Το ένα σενάριο προβάλλει τη διαιώνιση των κυρίαρχων ελίτ και την αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών σε όφελός τους και από κάτω …«της Γης οι κολασμένοι»! Αυτό είναι το νόημα της ψηφιοποίησης που δίνει πχ. ο Τζεφ Μπέζος αφεντικό της Amazon που δεν θέλει κανένα συνδικάτο εργαζόμενων, ενώ από την άλλη ο Τζάκ Μα αφεντικό της Alibaba προβάλει το μοντέλο εργασίας 9-9-6 (από τις 9 το πρωί ως 9 το βράδυ, 6 μέρες τη βδομάδα).

     Το άλλο σενάριο που έχει ως επίκεντρο τους εργαζόμενους και συνολικά την κοινωνία, προβάλλει ως ιστορική αναγκαιότητα τη μείωση του εργάσιμου χρόνου (6ωρο και 30ωρο) και την αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της ψηφιοποίησης σε όφελος της κοινωνίας, με όραμα την οικολογική-σοσιαλιστική προοπτική. Πως όμως θα αφυπνισθεί ο ‘κοιμώμενος γίγαντας’ ή ο λεγόμενος ‘νεκροθάφτης του συστήματος’; Οι κοινωνικές δυνάμεις και ειδικότερα οι λαϊκές τάξεις, που έχουν ζωτικό συμφέρον από μια ελπιδοφόρα προοπτική των ψηφιακών τεχνολογιών, μπορούν με τους αγώνες τους να ανοίξουν δρόμους προς ένα καλύτερο μέλλον.

     Αυτό ακριβώς σημειώνει με ιδιαίτερη έμφαση ο συγγραφέας στη σελ. 160: «Η ιστορική εξάντληση του συστήματος δεν σημαίνει πως θα αποχωρήσει ή θα καταρρεύσει. Κάθε άλλο. Θα παλέψει με κάθε μέσο για τη διατήρηση της κυριαρχίας του. Ο λόγος ανήκει στις υποτελείς τάξεις να κάνουν πράξη αυτήν την ανατροπή…. Το πότε και πως θα γίνει αυτό, εξαρτάται πάντα από την ένταση των αντιφάσεων που αναπτύσσονται στο εσωτερικό του συστήματος, από την ισχύ και τα μέτρα που λαμβάνει για τη συνέχιση της κυριαρχίας του, αλλά και από την ισχύ, την ετοιμότητα, την ικανότητα των κοινωνικά υπεύθυνων για την ανατροπή των τάξεων και στρωμάτων. Σε τελική δηλαδή ανάλυση η ίδια η πάλη των τάξεων καθορίζει το πώς και το πότε».!

Το βιβλίο του Γιώργου Τριανταφυλλόπουλου αξίζει να διαβαστεί και να διαδοθεί.

(*) Το κείμενο αποτελεί βασικά σημεία της ομιλίας κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Γιώργου Τριανταφυλλόπουλου, «Ψηφιακή Εποχή και Καπιταλισμός» (εκδόσεις «Άπαρσις» 2023), στον Κήπο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, στις 31.10.2022, στην Αθήνα.

 
   Αρχαιολογικό Μουσείο