Oι τάσεις «αποδολαριοποίησης»

και ο ρόλος των BRICS

Γιάννης Τόλιος*, 30.08.23

Η κυρίαρχη θέση του δολαρίου τη μεταπολεμική περίοδο ήταν προϊόν της «de jure» θεσμοθέτησής του ως αποθεματικού νομίσματος στη διάσκεψη του Bretton Woods (1944), καθώς και της «de facto» δεσπόζουσας θέσης των ΗΠΑ και του δολαρίου στη διεθνή οικονομία.

  

Μετά την κατάρρευση του Bretton Woods (1971) και το πέρασμα στις «κυμαινόμενες ισοτιμίες», η ηγεμονική θέση του δολαρίου διατηρήθηκε μέσω των πετροδολαρίων, της πολιτικής του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας και της «νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης», η οποία από μαρξιστική άποψη αποτελεί κυρίαρχη ιμπεριαλιστική έκφραση του σύγχρονου μονοπωλιακού κεφαλαίου. Παράλληλα οι αλλαγές στις χώρες του «υπαρκτού» επέφεραν κατάρρευση του «διπολισμού» και ανάδυση «μονοπολικότητας» με ηγεμονική θέση των ΗΠΑ και του δολαρίου διεθνώς.

Ωστόσο υπό την επίδραση του νόμου της ανισόμετρης καπιταλιστικής ανάπτυξης και της σχετικής ενίσχυσης της θέσης της Ε.Ε. με τη δημιουργία του ευρώ, καθώς και άλλων χωρών, ιδιαίτερα των αναδυόμενων οικονομιών (Κίνας, Ρωσίας, Ινδίας κ.λπ.), εμφανίστηκαν από τις αρχές του 21ου αιώνα τάσεις αμφισβήτησης του «μονοπολισμού» των ΗΠΑ και της ηγεμονικής θέσης του δολαρίου.

Η γενικευμένη κρίση του συστήματος το 2008 ενέτεινε τις αλλαγές γεωπολιτικών συσχετισμών και τις τάσεις «αποδολαριοποίησης». Οι ΗΠΑ αντέδρασαν με κήρυξη «εμπορικού πολέμου» και διεύρυνση «οικονομικών κυρώσεων». Ο πρόεδρος Ντ. Τραμπ, με σημαία το σύνθημα «Πρώτα η Αμερική», επέβαλε δασμούς σε μεγάλο φάσμα ανταλλαγών σε παραδοσιακούς συμμάχους (Γερμανία, Γαλλία κ.λπ.) και φιλικές χώρες (Ιαπωνία, Μεξικό κ.ά.), όσο ιδιαίτερα στην Κίνα, ενώ εντάθηκαν οι «οικονομικές κυρώσεις» ως «οικονομικό όπλο» επιβολής και τιμωρίας σε «παραδοσιακούς εχθρούς» (Κούβα, Βενεζουέλα, Ιράν κ.ά.), όσο κυρίως στη Ρωσία, με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ωστόσο τα συγκεκριμένα μέτρα ενίσχυσαν τις τάσεις αποδολαριοποίησης.

Παράλληλα η πολιτική της αμερικανικής κεντρικής τράπεζας (Fed), μέσω των επιτοκίων (άλλοτε «πιστωτική χαλάρωση» και άλλοτε «πιστωτικό σφίξιμο»), ενέτεινε την αστάθεια του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και τελικά του ίδιου του δολαρίου. Τα αμερικανικά επιτόκια με πολλούς τρόπους επηρεάζουν τις ξένες οικονομίες (εκροές κεφαλαίων, κόστος δανεισμού, υποτίμηση τοπικών νομισμάτων κ.ά.).

Η μεγάλη πιστωτική επέκταση των ΗΠΑ για κάλυψη αυξημένων δαπανών (κυρίως στρατιωτικών) ενισχύει τη χρηματοπιστωτική «φούσκα» διεθνώς, διογκώνοντας το αμερικανικό δημόσιο χρέος (ανήλθε σε 32 τρισ. δολάρια, από 10 τρισ. το 2008), ενώ από την άλλη η αύξηση επιτοκίων για συγκράτηση του πληθωρισμού κάνει ακριβότερο τον κρατικό δανεισμό (στις ΗΠΑ και στις άλλες χώρες), δημιουργώντας πρόσθετες τάσεις «αποδολαριοποίησης» και τροφοδότηση συναλλαγών σε τοπικά (εθνικά) νομίσματα μεταξύ αναπτυσσόμενων χωρών.

Ωστόσο ισχυρός παράγοντας «αποδολαριοποίησης» έγινε η «οπλοποίηση» των οικονομικών κυρώσεων κατά της Ρωσίας και άλλων χωρών. Οι πολύμορφες κυρώσεις, ο αποκλεισμός των ρωσικών τραπεζών από το διεθνές σύστημα πληρωμών SWIFT, το «πάγωμα» κρατικών περιουσιακών στοιχείων (350 δισ. σε χρυσό και συνάλλαγμα) στις δυτικές τράπεζες έχουν μειώσει την εμπιστοσύνη των χωρών στο νομισματικό σύστημα που βασίζεται στο δολάριο.

Ταυτόχρονα οι κυρώσεις, χωρίς να επιφέρουν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, έπληξαν τις ευρωπαϊκές οικονομίες και έγιναν «μπούμερανγκ» κατά των ΗΠΑ εντείνοντας τις τάσεις αποδολαριοποίησης. Η Ρωσία με αναπροσανατολισμό των διεθνών της συναλλαγών στις χώρες BRICS και σε αναδυόμενες οικονομίες πέτυχε άμβλυνση των συνεπειών και σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΔΝΤ το 2023 θα έχει ανάπτυξη 1,5%, ενώ οι χώρες της Ε.Ε. παραπαίουν στον στασιμοπληθωρισμό!

Ταυτόχρονα οι κυρώσεις ενίσχυσαν τη δυσπιστία χωρών του Νότου, που επιδιώκουν ανάπτυξη διμερών εμπορικών σχέσεων εκτός «επικράτειας» δολαρίου. Πρωταγωνιστικό ρόλο παίζουν οι χώρες BRICS (Βραζιλία-Ρωσία-Ινδία-Κίνα-Ν. Αφρική) και άλλες 23 συνεργαζόμενες που επιθυμούν ένταξη στην ευρύτερη ομάδα «BRICS Plus» (BRICS+). Ο Παγκόσμιος Νότος βλέπει τους BRICS ως σανίδα σωτηρίας στις προσπάθειες των δυτικών χωρών με επικεφαλής τις ΗΠΑ να ελέγξουν τις οικονομίες τους. Παρ’ ότι η συγκεκριμένη τάση αποδολαριοποίησης είναι μη αντιστρέψιμη, ωστόσο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα και δραστικά, αλλά σε βάθος χρόνου. Το δολάριο διατηρεί ακόμα ισχυρή θέση (αντιπροσωπεύει 58% των συναλλαγματικών αποθεμάτων και 42% των διεθνών συναλλαγών).

Σε αντίθεση με το δυτικο-κεντρικό block (ΗΠΑ-Ε.Ε. κ.λπ.), οι BRICS είναι ένας νέος οργανισμός που βασίζεται στις αρχές της ισότητας, του αμοιβαίου σεβασμού, της συναίνεσης, της μη επέμβασης και της αυστηρής τήρησης του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών σε όλες τις σχέσεις τους.

Σύμφωνα με τις διακηρύξεις τους, επιδιώκουν τη δημιουργία νομίσματος που θα χρησιμοποιείται (τουλάχιστον αρχικά) για τη διεξαγωγή του διεθνούς εμπορίου. Παράλληλα προβάλλουν ένα ποιοτικό νέο πλαίσιο διεθνών οικονομικών σχέσεων, σύμφωνα με τις αρχές της ισότιμης συνεργασίας και του αμοιβαίου οφέλους. Στην τελευταία σύνοδο στο Γιοχάνεσμπουργκ Ν. Αφρικής (22-23 Αυγούστου 2023) αποφάσισαν τη διεύρυνσή τους με την ένταξη 6 νέων χωρών (Αργεντινής, Αιγύπτου, Αιθιοπίας, Σαουδικής Αραβίας, Ιράν, ΗΑΕ), ενώ εξέτασαν τις προϋποθέσεις δημιουργίας ενιαίου νομίσματος στο εγγύς μέλλον.

Οι συζητήσεις της συνόδου ανέδειξαν την ανάγκη μετάβασης από τον «μονοπολικό» σε έναν «πολυπολικό κόσμο», με ταυτόχρονη εφαρμογή πολιτικής ισότιμης οικονομικής συνεργασίας, ειρηνικής επίλυσης των διαφορών με βάση το Διεθνές Δίκαιο και σεβασμό της αρχής της αμοιβαίας ασφάλειας, ώστε να ανοιχτούν ελπιδοφόρες προοπτικές ειρηνικής συμβίωσης όλων των χωρών και λαών, τόσο του Νότου όσο και του Βορρά.

*Διδάκτορας Οικονομικών, συγγραφέας